Địa chỉ: thôn Xã Đoài, xã Tam Giang, huyện Yên Phong, Bắc Ninh

Nằm bên bờ nam dòng sông Cầu, trên bãi bồi ngã ba Xà, Đền Xà là ngôi đền cổ gắn liền với bài thơ ‘Nam quốc sơn hà’ lừng lẫy.

Đền là điểm du lịch Bắc Ninh nổi tiếng lâu đời với niên đại hơn 1.500 năm. Đây là nơi thờ Đức thánh Tam Giang, tức anh em ngài Trương Hồng, Trương Hát, hai danh tướng của Việt vương Triệu Quang Phục.

Một lần, Lý Thường Kiệt dẫn quân đi kiểm tra chiến tuyến, khi đến Phương La, thấy có ngôi đền lớn bên ngã ba Xà, hỏi ra mới biết đây là đền Xà, thờ nhị vị Đại Vương Tôn Thần họ Trương - Đức Thánh Tam Giang Trương Hống, Trương Hát. Lý Thường Kiệt bèn truyền quân sửa lễ vào đền thắp hương bái yết, cầu xin âm phù hộ quốc. Truyền thuyết về sự kiện lịch sử này, dân trong vùng kể rằng:

Đêm ấy, nằm nghỉ ở đình Xà - Ngọt, đang lúc chập chờn nửa tỉnh, nửa mơ, Lý Thường Kiệt thấy hai vị thần nhân, mũ áo chói loà hiện ra. Lý Thường Kiệt vội đứng dậy bái chào. Hai vị thần nhân cao lớn lẫm liệt khác thường. Một vị mặt đen, mắt xanh, mặc áo bào trắng. Một vị mặt trắng, râu dài, mình khoác bào đỏ, bảo rằng: Mới tới thăm nhau buổi sáng mà đã vội quên! Lũ giặc Tống kia, chỉ cần làm bạt hồn vía chúng, thì chúng sẽ tan. Anh em chúng tôi xin mang thần binh đến giúp ngài quét sạch lũ giặc... Dứt lời liền ngâm bài thơ:

Nam quốc sơn Hà Nam đế cư
Tiệt nhiên định phận tại thiên thư
Như hà nghịch lỗ lai xâm phạm
Nhữ đẳng hành khan thủ bại hư.

Bấy giờ Lý Thường Kiệt mới biết, đấy là hai vị thần thờ ở đền Xà. Tiếng ngâm vừa dứt, bỗng hai vị thần nhân hoá thành đôi rắn có mào, trườn về phía sông Cầu.

Lý Thường Kiệt liền truyền quân đốt đèn, lấy bút nghiên và ông ngồi trầm ngâm tự chép lại bài thơ Thần trong trí nhớ. Chép đi chép lại nhiều lần mới nhớ đúng được lời của bài thơ. Lý Thường Kiệt đắc ý khẽ cất tiếng ngâm. Mấy tỳ tướng chầu hầu nghe được, phấn chấn hẳn lên cũng lẩm nhẩm học theo. Lý Thường Kiệt sai quân chép bài thơ Thần làm nhiều bản, gửi tới tướng sĩ khắp chiến tuyến.

Những tích còn lưu lại trên bia đá - Ảnh: sưu tầm

Hôm sau ông bí mật đưa đại quân vượt sông sang bờ Bắc, mở trận tập kích vào đồn lũy giặc Tống. Lý Thường Kiệt đứng trước cửa đền Xà, bỗng nghe từ trên không trung có tiếng hò reo, ngựa người rầm rập, khí giới loảng xoảng cùng âm vang tiếng chiêng, tiếng trống theo nhịp bước quân đi. Ông ngửa mặt nhìn lên, thì thấy hai vị thần họ Trương, áo mũ xanh đỏ tề chỉnh, ngự trên đám mây trắng, quân sĩ đứng hai bên giáo mác tua tủa. Biết có thần binh trợ giúp, quân sĩ đều háo hức muốn xông ngay vào đồn giặc. Liền đó, từ trên cao xanh trước cửa đền vọng xuống tiếng ngâm bài thơ Thần “Nam quốc sơn hà Nam Đế cư...” ngâm đi ngâm lại nhiều lần. Càng về sau tiếng ngâm càng sang sảng. Nghe tiếng thơ rền vang, tinh thần quân ta phấn chấn ào ạt xông lên giết giặc. Bên kia bờ Bắc, quân Tống nghe tiếng thơ ngâm mà hoảng sợ, bạt vía kinh hồn. Trước sức tiến công như vũ bão của quân ta, quân giặc tan vỡ thành từng mảng, bỏ chạy toán loạn, dẫm đạp lên nhau. Xác giặc ngổn ngang trên cánh đồng Mai Thượng (nay vẫn còn dấu ấn lịch sử là cánh đồng Xác và ngôi chùa Xác, sau đổi lại là An Lạc Tự). Quân Tống đại bại, sau trận ấy vội vàng rút quân về nước.

Mặt sau của tấm bia đá - Ảnh: sưu tầm

Đền Xà, nơi thờ vị Đại Vương Tôn Thần họ Trương – Thánh Tam Giang Trương Hống, Trương Hát, nơi bài thơ Thần - bản tuyên ngôn độc lập đầu tiên của nước Việt Nam ta được công bố đã được tu bổ lại. Trước cửa đền Xà, năm 2000 Nhà nước đã xây dựng một nhà bia hình tứ giác hai tầng mái. Bên trong dựng một tấm bia lớn đặt trên mình con rùa. Đầu rùa đặt một bình hương. Mặt trước bia nhìn vào đền khắc bài thơ Thần bằng chữ Hán. Mặt sau, phần trên dịch âm, phần dưới dịch nghĩa bài thơ Thần.

Bài thơ Thần - bản tuyên ngôn độc lập đầu tiên của đất nước ta, ra đời trong bối cảnh lịch sử đặc biệt như vậy. Bài thơ có sức công phá vào tinh thần và ý chí xâm lược của quân Tống; khích lệ tinh thần quyết chiến, quyết thắng của quân ta, góp phần làm nên chiến thắng hào hùng của quân dân thời nhà Lý đánh tan 10 vạn quân Tống bên bờ sông Như Nguyệt.

Nằm trên bãi bồi Ngã Ba Xà- Đền Xà là nơi chứng kiến trận quyết chiến chiến lược của quân dân nhà Lý trong cuộc kháng chiến chống giặc Tống xâm lược. Bài thơ Thần “ Nam quốc sơn hà” cất lên tại đây thể hiện được ý chí quyết chiến, quyết thắng và lòng yêu chuộng hòa bình của quân dân Đại Việt. Dám đánh và đánh thắng mọi kẻ thù xâm lược, thể hiện sự tự chủ, tự tôn của dân tộc đối với mỗi tấc đất của Tổ quốc. Bài thơ làm bạt vía quân thù; khích lệ tinh thần quân ta, góp phần làm nên chiến thắng hào hùng của quân dân nhà Lý năm 1077 đánh tan quân xâm lược.
Đền được xây dựng từ thời Lý, là di sản chứa đựng giá trị lịch sử văn hóa truyền thống với kiến trúc cổ, hiện đền còn lưu giữ nhiều di vật có giá trị như nền móng, chân cột và một số cổ vật quý như hai pho tượng thần bằng đá và hai bộ long mã đá xanh, bia đá, ngai thờ, bài vị, hoành phi, câu đối… 15 bộ sắc phong do 15 triều vua ban tặng.
 

Ngày nay, dù trải qua nhiều lần trùng tu, Đền Xà vẫn giữ được nguyên vẹn kiến trúc xưa cũ, với phía trươc sân là tấm bia đá khắc bài thơ ‘Nam quốc sơn hà’ bằng cả hai chữ Hán và quốc ngữ. Đền có một điện thờ Táo Ông, Táo Bà và là nơi lưu gữi nhiều hiện vật quý.

Nằm bên bờ nam dòng sông Cầu, trên bãi bồi ngã ba Xà, Đền Xà là ngôi đền cổ gắn liền với bài thơ ‘Nam quốc sơn hà’ lừng lẫy

Đền là nơi thờ Đức thánh Tam Giang, tức anh em ngài Trương Hồng, Trương Hát, hai danh tướng của Việt vương Triệu Quang Phục

Ảnh: @ruong.kinhbac

Kiến trúc của đền Xà gồm hai tòa thờ chính là Tiền tế và Hậu cung, được xây dựng bằng gỗ, với những chạm khắc tinh xảo hình rồng, mây, hoa lá, thể hiện sự tài hoa của nghệ nhân xưa. Sân đền có một nhà bia thiết kế kiểu 8 mái, bên trong dựng tấm bia đá khắc bài thơ thần “Nam quốc sơn hà”, phía ngoài là cổng tứ trụ. 

Ảnh: @baophapluat

Giá trị chính của địa điểm du lịch Yên Phong này còn nằm ở hệ thống cổ vật, bao gồm tượng thờ thời Nguyễn và 14 đạo sắc phong, trong đó đạo sắc phong có niên đại sớm nhất 1670, có niên đại muộn nhất 1909. Theo sách “Tư liệu Hán Nôm huyện Yên Phong” xuất bản năm 2005, đền Xà còn lưu giữ cuốn thần tích có niên đại Cảnh Hưng 27 (1766).

Ảnh: @baophapluat

Đền Xà còn lưu giữ tượng Táo Quân. Bên cạnh đó, giá trị của đền Xà còn thể hiện ở lễ hội truyền thống lớn nhất vùng, được tổ chức hàng năm vào ngày 10 tháng 4 (âm lịch). Trong lễ hội, ngoài các nghi lễ trang nghiêm như rước kiệu, rước nước, người ta còn tổ chức tục thi bơi chải. Theo kể lại, tục bơi chải xuất phát từ việc Lý Thường Kiệt năm xưa đã huy động dân binh địa phương cùng nhau chống lại đội quân Tống ở trên sông Như Nguyệt.

Ảnh: @baophapluat