Bài Chòi là một sản phẩm văn hóa độc đáo của vùng đất Nam Trung Bộ. Do điều kiện môi trường sống, người chơi bài đã sáng tạo ra nhiều dạng thức chòi chơi bài ở những địa điểm khác nhau, tiện cho việc tháo dỡ khi chuyển vùng và chống thú dữ, lũ lụt,... Họ nghĩ ra cách hô, hát trên mỗi chòi, từ chòi này đối đáp qua chòi khác. Và, Bài Chòi được nảy sinh từ đó.Tập tục đánh bài chòi vào ngày Tết đã là một hoạt động văn hóa cộng đồng đầy giá trị. Thông qua trò chơi này, bạn sẽ được lắng nghe những câu hát đầy ý nghĩa về quê hương, đất nước. Trong cuộc chơi, mọi người đều bình đẳng như nhau, không phân biệt giàu nghèo, trên dưới, ai ai cũng có thể tham gia.

     Qua nghiên cứu, trong lịch sử, Bài Chòi trải qua 3 giai đoạn phát triển:

       + Giai đoạn 1:

Bài Chòi độc diễn, chỉ có một người hô và nhiều người ngồi nghe – trong hội chơi chỉ có một mình Anh Hiệu vừa hát, vừa làm động tác để tạo thêm tính hấp dẫn cho trò chơi. Theo thời gian, những câu hát ngày càng dài ra và động tác cũng phong phú hơn. Người chơi và người xem nghe từng câu và chờ đợi tới lúc ứng với tên con bài. Khi có tiếng mõ vang lên ở chòi nào, Anh Hiệu sẽ mang khay tiền tới thưởng người chơi ở chòi đó.

       + Giai đoạn 2:

Bài Chòi tiến dần đến hình thức nhiều người hô theo lớp lang, tuồng tích... Nếu như trước kia, trong một câu thai có đối thoại chỉ cần một người hô (cùng lúc đóng hai hoặc ba vai), thì nay cần hai, ba người cùng hô, cùng diễn. Theo đó, tính “mâu thuẫn” trong mỗi bài ca tuy chưa cao, chưa rõ nét, nhưng dáng dấp của ca kịch Bài Chòi đã bắt đầu hình thành. Đó là tiền đề cho sân khấu ca kịch Bài Chòi hiện đại ra đời.

       + Giai đoạn 3:

Sân khấu ca kịch Bài Chòi hiện đại: đây là thời điểm Bài Chòi ở sân đình, làng, chợ,... tiến lên sân khấu, với ánh đèn rực rỡ, với nhiều đào, kép sặc sỡ xiêm y, với những điệu hát khách, hát nam gần như hát Bội. Sự pha tạp này đôi khi đã đánh mất phần nào bản sắc của văn hóa Bài Chòi, nhưng theo một số nhà nghiên cứu, thì đây lại là sự dung nạp tự nhiên trong quá trình hội nhập và phát triển.

Nhìn chung, tiến trình phát triển của Bài Chòi tỉnh Phú Yên cũng tuân theo lộ trình phát triển của Bài Chòi Nam Trung Bộ. Xuất phát từ một trò giải trí, với điệu hô thô sơ, mộc mạc trong phạm vi làng, sân đình, góc chợ,... sau trở thành trò giải trí của đại bộ phận công chúng, với sân khấu hiện đại của ca kịch Bài Chòi như hiện nay.

     Lễ hội Bài Chòi thường được tổ chức thường diễn ra ở sân đình làng hoặc những khoảng đất rộng và bằng phẳng. Hình thức chơi bài không mang tính sát phạt, ăn thua như ở sòng bài mà chỉ để giải trí và đối đáp vui xuân. Để chơi Bài Chòi người ta thường dựng 9 đến 11 chòi bằng tre, nứa, lợp tranh như những cái chòi canh rẫy, xếp theo hình chữ U. Phần lễ là các nghi thức của người lớn tuổi trong hội bài chòi, khấn xin khai hội. Gồm có: 8 Mô hình Chòi nhỏ, 1 Mô hình chòi trung, 1 Bàn hương tế, 9 cờ lớn ngũ sắc vuông, 11 thẻ bài chòi lớn, 8 đạo cụ múa quạt hình bài chòi, đế trụ gắn thẻ bài chòi, 4 ống thẻ đựng thẻ bài chòi và cờ ngũ sắc, 1 Chân đế móc ống thẻ.

Đại diện một bậc cao niên trong làng, mặc áo dài đen khăn đóng đen, đi guốc gỗ thực hiện nghi thức Khai hội Bài chòi cùng đội Hô hát Bài chòi gồm: Hiệu chính, hiệu phụ, 2 người chạy hiệu, 1 người phụ hát hô, bưng khay có trầu cau, bầu rượu, ống thẻ, cờ ngũ sắc….xếp thành hàng ngang, nghiêm trang .Hội Bài Chòi Phú Yên mang một nét riêng mà không phải ở hội đánh bài chòi nào cũng có bởi vì thế mà bạn đừng bỏ lỡ lễ hội này trong hành trình khám phá Phú Yên của mình. Những người mua thẻ và được ngồi trên các chòi, một số người khác cũng mua thẻ nhưng họ sẽ ngồi dưới đất để tham gia đánh. Nếu bạn tham gia vào lễ hội bài chòi ở ở làng Long Thủy, xã An Chấn, huyện Tuy An thì có thể bạn sẽ bắt gặp cảnh Anh Hiệu và một chân bài nào đó trên chòi đối đáp với nhau. Anh Hiệu có vai trò rất quan trọng trong cuộc chơi, thường là người có tài ứng đối “xuất khẩu thành thơ”, chất giọng khỏe, có tài diễn xuất, biết đặt câu thai sao cho phù hợp với lá bài một cách thật nhanh, mang ý nghĩa ẩn dụ kín đáo, dí dỏm. Có thể nói, Anh Hiệu cùng lúc làm ba công việc: biên soạn, đạo diễn và diễn viên. Và, không phải bất cứ ai cũng có thể đóng vai Anh Hiệu để được khán giả chấp nhận trong hội đánh Bài Chòi.

          Hội Bài Chòi thường diễn ra từ ngày mồng Một Tết đến ngày hạ cây nêu, tức mồng Bảy Tết. Mở đầu hội, các vị bô lão, hương chức trong làng thường làm lễ tế Thần Nông. Trong dịp này, Thành hoàng, Thổ địa… cũng được mời về để chứng kiến cuộc vui của dân làng. Sau thủ tục tâm linh, thầy lễ xin thần linh cho phép khai hội, ban nhạc ngũ âm, gồm đờn, kèn, mõ, trống con, trống cái,… cùng hòa âm rộn rã. Bà con tập hợp đông đủ và Anh Hiệu bắt đầu trình làng với những lời chúc phúc đầu năm cho tất cả dân làng gặp nhiều may mắn, mua may bán đắt, mùa màng bội thu, gia đình hạnh phúc,…

      Lời hát bài chòi được lưu truyền trong dân gian từ đời này qua đời khác. Những câu hát vừa phản ánh tư duy, thẩm mỹ bình dân của cư dân nông nghiệp Trung bộ. Người chơi bài chòi không chỉ để giải trí mà còn để nghe lối hô hát bài chòi, đậm chất Anh Hiệu, chị Hiệu. Nhiều du khách đến Hội Bài Chòi Phú Yên chỉ vì mê giọng hát, tài ứng biến dí dỏm của Anh Hiệu.

     Sinh hoạt Bài Chòi là một loại hình văn hóa đặc thù của người dân miền Nam Trung Bộ nói chung, ở Phú Yên nói riêng và là nhu cầu giải trí của người dân sau một năm tất bật với mùa màng. Trong cuộc chơi, người thắng hay người thua đều được cười thỏa thích. Đó chính đó là phần thưởng tinh thần vô giá cho những ai tham gia vào hội đánh Bài Chòi. Tính đỏ đen, hơn thua không có chỗ đứng trong mỗi cuộc chơi, vì người chơi quan niệm, đánh Bài Chòi là để thử vận may đầu năm, chứ không phải đánh để sát phạt lẫn nhau. Vì thế, trong quá trình hô thai, Anh Hiệu thường hay ứng tác để lồng ghép vào cuộc chơi những câu thai có nội dung dí dỏm, đả kích, mỉa mai,… Trong Bài Chòi, ngoài tính chất giải trí, các câu thai còn có tác dụng giáo dục con người về đạo đức, nhân cách sống, tình yêu quê hương, đất nước, tình yêu lứa đôi,…

     Với những giá trị văn hóa tiêu biểu của di sản, Bài Chòi Phú Yên đã được Bộ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch quyết định đưa vào Danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia năm 2014./.

      Hội Bài Chòi Phú Yên ngày nay còn lưu lại rất nhiều câu ca dao và đóng góp không nhỏ trong kho tàng văn chương trình dân của nước ta. Chỉ tiếc rằng lễ hội này đang ngày một mai một dần. Nếu có cơ hội khám phá Phú Yên thì bạn đừng bỏ qua trò chơi thú vị và độc đáo này trong lịch trình khám phá Phú Yên của mình nhé.