Thông tin lễ hội:

Cũng như các tộc người trong ngữ hệ Nam Đảo, người Raglai quan niệm rằng, trong cõi nhân gian có hai thế giới cùng tồn tại song song, đó là thế giới của người đang sống và thế giới của những người đã khuất. Thế giới của người đang sống chỉ là cõi tạm, còn thế giới của những người đã khuất mới là thế giới vĩnh hằng. Trong vòng quay của cuộc đời, mỗi con người đều phải trải qua rất nhiều nghi lễ:
– Khi đứa trẻ sinh ra được 6 tháng tuổi, cha mẹ phải làm “Lễ thổi tai”cho con chóng lớn.
– Con cái lớn lên dựng vợ, lấy chồng cha mẹ phải làm“Lễ cưới”.
– Có gia đình rồi, con cái phải cất nhà để ra ở riêng, vợ chồng mới phải làm “Lễ mừng lên nhà mới”.
– Khi đã vào tuổi 60 trở lên, con cái phải làm “Lễ đền ơn đáp nghĩa” cho cha mẹ.
– Khi mất đi, con cái phải làm “Lễ đưa ma”.

Sau khi chết, người chết đã chôn rồi, nhưng vẫn chưa dứt được mối quan hệ với người đang sống, bởi linh hồn của người chết vẫn còn lẫn khuất trong cõi nhân gian nên phải có Lễ Bỏ mả. Khi tiến hành xong Lễ Bỏ mả thì người sống và người đã chết mới chính thức chấm dứt mọi quan hệ với nhau. Người Raglai quan niệm rằng, chết không phải là điểm kết thúc của một đời người, mà chỉ là sự chuyển hoá từ thế giới này sang thế giới khác. Do đó, Lễ Bỏ mả là một lễ quan trọng nhất trong đời sống của một con người – là ngày chia tay vĩnh viễn giữa người đang sống và người đã chết để người chết thực sự trở về với cõi vĩnh hằng.

Theo tập tục cổ truyền của người Raglai, Lễ Bỏ mả còn gọi là Lễ Bỏ ma (Vidhi: chấm dứt, dứt đứt; atơu: ma, người chết) có thể tổ chức bởi hai hình thức: Bỏ mả cùng lúc với đám tang (Vidhi atơu tloh sa bac) và Bỏ mả có thời gian chuẩn bị (Vidhi atơu). Bỏ mả cùng lúc với đám tang sẽ có nhiều mặt thuận lợi cho gia đình hơn, song hiện nay, ở Khánh Sơn nhiều gia đình có người chết vẫn chọn hình thức bỏ mả có thời gian chuẩn bị, vì nó phù hợp với tình cảm của con người khi buộc phải dứt đứt mọi quan hệ với người thân.

Lễ Bỏ mả (Vidhi atơu) được tiến hành trong 3 ngày, với nhiều lễ thức khác nhau. Mỗi lễ thức mang một ý nghĩa tâm linh sâu sắc, được truyền từ đời này sang đời khác và hầu hết còn được bảo lưu nguyên vẹn.

1. Tiến trình Lễ Bỏ Mả
Những ngày trước Lễ Bỏ Mả: Theo luật tục của  người Raglai ở Khánh Sơn, khi tổ chức Lễ Bỏ mả cho người thân, gia đình phải mời đủ những người đã từng tham dự lễ tang người quá cố để họ chia tay lần cuối với người đã chết, đồng thời để bày tỏ lòng tri ân của gia đình đối với cộng đồng. Vì vậy, để tổ chức cho Lễ Bỏ mả, gia đình phải chọn ngày giờ, sau đó phải bỏ ra hàng tháng trời để chuẩn bị cho việc ủ Rượu cần, làm Nhà mồ, Kagor và mời họ hàng, thân thuộc cùng tham dự. Cho nên, muốn làm được một Lễ Bỏ mả nghiêm túc theo đúng như luật tục thì phải tốn rất nhiều thời gian, công sức của gia đình và của cả cộng đồng.

Lễ Bỏ mả của người Raglai ở Khánh Sơn được diễn ra trong 3 ngày. Tiến trình cuộc lễ và các nghi thức được diễn ra trong từng ngày như sau:

Ngày thứ nhất:
– Lễ Bầu Chủ Nhang là lễ thức khởi đầu nhằm chọn ra 3 người để điều hành toàn bộ các nghi thức trong Lễ Bỏ mả. Ba người này là những người già trong Plơi am hiểu về luật tục Raglai, biết những bài khấn, là người có tuổi và được mọi người kính trọng. Trong đó, có vị Chủ Nhang (Po Yarh) và 2 người phụ lễ. Thông thường 2 người phụ lễ là 2 người đã từng khiêng đầu và khiêng chân của người quá cố trong Lễ Đưa tang, còn Chủ Nhang thì phải là vị Thầy Cúng.
– Lễ dặn hồn Mả (Ti kây Atơu) là nghi thức thông báo với người chết về thời gian, lịch trình và các vấn đề có liên quan đến Lễ Bỏ mả để hồn người chết được biết những gì sắp diễn ra mà đón nhận. Lễ được Chủ Nhang thực hiện ngay tại mồ người quá cố.

Sau Lễ Dặn hồn Mả, mọi người trở về lại nhà để chuẩn bị làm lễ cúng Ông Bà – còn gọi là Lễ Cúng Kagor ( Papơc Kagor)­.

– Lễ Cúng Kagor (Papơc Kagor) là một nghi thức quan trọng trong Lễ Bỏ mả của người Raglai ở Khánh Sơn. Lễ được tổ chức trang trọng với sự tham dự đủ đầy của các thành viên trong gia đình và họ tộc nhằm xin với Ông Bà cho linh hồn người chết được về với Ông Bà ở bên kia thế giới. Tuy chỉ mang tính nội bộ trong gia đình nhưng trong tâm khảm của người Raglai lễ thức này luôn là lễ thức quan trọng  không kém gì Lễ Dứt đứt sẽ diễn ra vào ngày cuối cùng.

Ngày thứ hai:
Trong Lễ Bỏ mả của người Raglai ở huyện Khánh Sơn, ngày thứ hai được xem là ngày lễ chính. Ấy là ngày mọi người trong thân tộc và hàng xóm láng giềng, bè bạn gần xa sẽ cùng nhau ăn buổi cơm cuối cùng để “dứt đứt” cùng người chết tại nhà mồ. Ngày thứ hai được diễn ra với nhiều nghi thức :
– Lễ Đập heo đập gà (Toh un toh manuq) trước khi ra mả để rước hồn ma về, tại nhà chủ thực hiện nghi thức lễ “Đập heo đập gà”.
– Lễ rước hồn Mả (Nao tuh Atơu) lúc này, viêc dựng Nhà mồ đã xong phần cơ bản, chỉ còn chờ gắn Kagor lên nóc là xong. Chủ Nhang, các phụ lễ và đội Mã la cúng tại cây Cột Đầu để “Mời hồn Mả về nhà ăn cơm”. Sau lần cúng tại Cột Đầu, lại tiếp tục cúng ở Cột Chân Nhà mồ – nơi đặt ché rượu cần và bếp ăn.
– Lễ làm tuần Mả ( Ngă Vidhi Atơu) là nghi thức quan trọng nhất trong ngày thứ 2 của Lễ Bỏ mả. Lễ thức nhằm cáo yết với Ông Bà về chuyện gia đình sẽ chính thức làm lễ “Dứt đứt” với người chết vào sáng ngày mai.

Ngày thứ ba:
– Lễ Cúng cơm sáng (Papơc pu mugoa) là nghi thức để xin với Ông Bà được chuyển Kagor về Nhà mồ người chết diễn ra tại nhà vào sáng sớm ngày thứ ba.
– Lễ Dứt đứt (Vihdi Atơu) là một nghi thức mang tính tập tục truyền đời của đồng bào các dân tộc Tây Nguyên nói chung và của người Raglai nói riêng. Trong lễ sẽ diễn ra nghi thức “Chia của” –  một nghi thức lễ đặc hữu của Lễ Bỏ mả:
+ Lễ Tiễn đưa Kagor: Đoàn người dự lễ rước Kagor ra mộ đi theo thứ tự. Tất cả đi theo hàng dọc và cùng về phía Nhà mồ.
+ Lễ Dứt đứt : Khi đám rước tới mộ, họ đặt chiếc Kagor bên cạnh Nhà mồ. Sau khi cúng trước Kagor để xin phép Ông Bà cho tiến hành cuộc lễ, sau đó người ta đưa chiếc Kagor lên gắn trên đỉnh Nhà mồ.

Nhà mồ được dựng trên vùng đồi quang đãng theo hướng Đông – Tây. Mái Nhà mồ được lợp bằng tranh tạo dáng thành hình chiếc thuyền đang lật úp, ở giữa nóc mái Nhà mồ có trồi lên một cây trụ vuông để gắn Kagor. Kagor được đưa lên và gắn vào nóc Nhà mồ cũng theo hướng Đông – Tây.