Lễ hội cầu ngư là nét đẹp văn hóa truyền thống của các làng chài ven biển. Lễ hội có vị trí đặc biệt quan trọng trong đời sống tâm linh, tín ngưỡng của ngư dân, được thể hiện qua các nghi lễ đặc sắc và loại hình diễn xướng dân gian phong phú. Vừa qua, Bộ VH-TT-DL đã vinh danh Lễ hội cầu ngư Phú Yên là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.

       Lễ hội Cầu Ngư xuất hiện từ bao giờ vốn dĩ chẳng ai biết, mọi người chỉ biết rằng đây là lễ hội mang đậm đà nét đẹp văn hóa dân gian, đồng thời là ‘món ăn tinh thần’ không thể thiếu trong đời sống văn hóa, tín ngưỡng tâm linh của ngư dân – những người gắn chặt cuộc đời mình với biển khơi mênh mông cùng những tháng ngày rong ruổi lênh đênh sống nhờ nguồn tôm cá dồi dào. Đối với ngư dân, Cá Ông luôn chiếm vị trí đặc biệt quan trọng trong đời sống tinh thần của họ. Vốn dĩ đây là cái tên đầy tôn kính và trân trọng mà ngư dân dùng để gọi cá voi – loài cá thường xuất hiện để giúp đỡ con người trong những lúc ngặt nghèo khi lênh đênh trên biển cả, đặc biệt là những ai quanh năm gắn liền với nghề biển luôn ẩn chứa hiểm nguy rình rập. Lễ hội cầu ngư gắn liền với tín ngưỡng thờ cá Ông đã có từ xa xưa. “Ông” là tên gọi tôn kính của ngư dân dành riêng cho cá voi. Theo quan niệm của ngư dân, cá Ông là loài cá thường giúp con người vượt qua hiểm nguy khi lênh đênh trên biển cả. Vì vậy, cá Ông được tôn thờ và có một vị trí đặc biệt trong đời sống tâm linh của ngư dân.

      Lễ hội cầu ngư bao giờ cũng được tổ chức một cách long trọng. Tín ngưỡng thờ cá Ông và lễ hội cầu ngư gắn liền với lăng Ông. Dọc các địa phương ven biển Phú Yên có khá nhiều lăng Ông. Hiện toàn tỉnh có 41 lăng Ông và nơi nào có lăng Ông thì nơi đó đều tổ chức lễ hội cầu ngư. Lăng Ông là nơi diễn ra hầu hết các nghi thức cúng tế trong lễ hội cầu ngư. Kiến trúc nghệ thuật và ứng dụng thực tế của lăng Ông được miêu tả kỹ lưỡng và là một yếu tố quan trọng trong hồ sơ công nhận Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia Lễ hội cầu ngư Phú Yên.

Theo đó, lăng Ông cơ bản mang dáng dấp của một ngôi đình. Lăng thường được xây gần sông, biển và quay về hướng đông. Tổng thể lăng thường chia làm ba phần. Phần trước là võ ca (sân khấu). Phần giữa là chánh điện thờ ngọc cốt cá Ông, bài vị các vị thủy thần, tiền hiền, hậu hiền. Phần nhà sau dùng làm nơi hội họp và tiếp khách. Phía trước sân lăng có bình phong đắp nổi hoa văn long, ly, quy, phụng. Ngoài cổng có hai trụ biểu, một số nơi có tường bao quanh. Các dấu tích kiến trúc và hiện vật, tư liệu như tượng cổ, bài vị, sắc phong… cho thấy một số lăng Ông được xây dựng từ rất lâu đời. Những lăng Ông ở thôn Hòa Lợi (TX Sông Cầu), Tiên Châu (Tuy An), Phú Câu (Tuy Hòa), Phú Lạc (Đông Hòa)… có thể đã được xây dựng cùng với quá trình hình thành những làng xã đầu tiên ở Phú Yên vào các thế kỷ XVI, XVII.

       Về thời gian diễn ra lễ hội cầu ngư thì không có ngày thống nhất chung, mà mỗi nơi, tùy thuộc vào ngày cá Ông đầu tiên lụy hoặc ngày nhận sắc vua phong hoặc theo phong tục, công việc làm ăn mà ban lạch cùng bà con trong làng định ngày mở lễ hội. Nhưng nhìn chung, các lễ hội cầu ngư thường diễn ra từ tháng 3-8 âm lịch.

“Lễ hội cầu ngư thường được tổ chức ít nhất hai ngày. Chiều ngày thứ nhất, ban lạch làm lễ rước Ông sanh (nghinh Ông). Ngư dân đưa kiệu ra cửa biển rước Ông và các thủy thần về dinh lăng an vị. Sáng sớm ngày thứ hai, lễ hội được tiếp tục với các lễ cúng yết, dâng lễ vật, dâng trầu, dâng rượu. Buổi trưa đến chiều tối là thời gian tổ chức lễ cúng khai tiên. Chi phí cúng tế do bà con tự đóng góp”.

Thật ra không có một ngày cụ thể nào được chọn làm ngày tổ chức Lễ hội Cầu Ngư tại Phú Yên cả. Người dân thường chọn những ngày từ tháng Giêng đến tháng Sáu âm lịch hàng năm để tổ chức, và tùy theo mỗi nơi mà lễ hội sẽ được tổ chức vào những ngày khác nhau.

Thông thường, ngư dân có thể chọn ngày cá Ông đầu tiên lụy hoặc ngày Ông được nhận sắc phong vua để tổ chức lễ hội. Hoặc nếu không, họ có thể tùy theo phong tục và công việc làm ăn của người dân tại làng mà cùng nhau định ngày mở hội.

Người dân thường chọn khoảng thời gian từ tháng Giêng đến tháng Sáu là bởi vì vào thời điểm này, Phú Yên đang bước vào giai đoạn mùa khô với khí hậu thuận lợi để tổ chức các hoạt động vui chơi, lễ hội ngoài trời. Ngoài ra, đây cũng là giai đoạn cao điểm mà mọi người bắt đầu hành trình khám phá Phú Yên nên nếu tổ chức lễ hội vào thời gian này sẽ thu hút được đông đảo mọi người khắp nơi xa gần ghé đến tham dự. Điều này vừa góp phần tăng thêm bầu không khí sôi động, náo nhiệt cho lễ hội, đồng thời góp phần đưa nét đẹp trong văn hóa tín ngưỡng, thờ cúng tâm linh của người dân làng chài đến gần hơn với mọi người.

      Trong ngày diễn ra phần lễ của Lễ hội Cầu Ngư, ngư dân sẽ tổ chức một cách trang nghiêm, cung kính với đầy đủ các nghi thức truyền thống, bao gồm múa siêu, nghinh thần, rước sắc, đọc văn tế, v.v.

Lễ rước sắc chính là phần mở đầu của Lễ hội Cầu Ngư. Sau phần này, ngư dân sẽ tiếp tục thực hiện những lễ nghinh thủy, lễ rước hồn ông Nam Hải. Trong suốt buổi lễ, khi chủ tế cúng bái trong khu vực đình thì ở phía ngoài, đoàn hát bả trạo sẽ bắt đầu hát.

Ngư dân đóng giả làm ngư phủ sẽ được sắp xếp theo đội hình chèo thuyền từ 18 đến 20 người. Bên cạnh vị tổng chèo phụ trách chung, mọi người sẽ được phân thành tổng lái, tổng mũi, tổng khoan. Những người này sẽ mặc áo thụng xanh, thắt dây lưng điều và đảm đương từng nhiệm vụ được phân công cụ thể trước đó.

       Cụ thể, vị tổng chèo sẽ cầm chèo có phần cán được sơn đỏ, mái màu trắng, giữa cây chèo có vẽ vòng thái cực. Phần chèo lái có độ dài tầm chừng 2.5m, tay cầm màu đỏ, mái màu xanh có hình rồng vàng. Trong khi đó, phần chéo quân (con trạo) dài tầm 1.2m được sơn hai màu đen trắng.

Khi bắt đầu hát, tổng bả trạo sẽ là người lĩnh xướng, trong khi đó con trạo sẽ phụ họa. Mọi người kết hợp nhịp nhàng với tốc độ di chuyển của đội hình múa nhằm khắc họa hình ảnh con thuyền nhè nhẹ lướt trên mặt biển. Các khúc thường được hát trong buổi lễ là các điệu hát nam, hát khách đi đưa linh. Còn trong lúc lao động thì ngư dân sẽ hát các điệu hò chèo thuyền, hò giựt chì, hò hụi, hò lơ, v.v.

Kế đó, trong phần tế lễ sẽ có đầy đủ lễ tế Sanh, tế Đình, tế Bà Thiên YANA và cuối cùng là tế ông Nam Hải. Thông thường, vật phẩm dâng cúng bao gồm các loại đặc sản Phú Yên và hương, hoa. Sau khi dâng lễ vật, chủ tế sẽ đọc văn tế ca ngợi công đức các vị tiền hiền, thủy thần đã phù hộ cho ngư dân lưới nặng cá đầy, giúp họ có được cuộc sống ấm no, đủ đầy trong một năm qua.

       Sau khi kết thúc nghi lễ cầu cúng, phần hội trong Lễ hội Cầu Ngư sẽ được bắt đầu với một loạt những trò chơi dân gian và hát tuồng thứ lễ, diễn xướng dân gian, hát bả trạo. Ngoài ra, mọi người còn tổ chức các hoạt động thể thao sôi nổi như đua thuyền, đua sõng, lắc thúng chai, đi cà kheo, kéo co, đấu võ cổ truyền, v.v. Tất cả hoạt động này tạo nên bầu không khí lễ hội vừa trang nghiêm nhưng cũng rất sôi động, thú vị.