Cứ ba năm, ông Mùn lại tổ chức lễ tạ ơn Then Luông và các then khác trên Mường Trời. Lễ vật dùng cho việc này đều do các con nuôi, con ruồng (lục liểng, lục nà) - những người đau ốm được ông Mùn cúng khỏi trở thành người con phụ thuộc vào thầy Mùn đóng góp.

Địa điểm tiến hành lễ thường là ngôi nhà sàn của chính ông Mùn. Ngày đó, ngôi nhà được trang trí sặc sỡ bằng những tấm vải thổ cẩm. Chính giữa nhà đặt cây hoa chá - cây hoa trung tâm của lễ hội. Tham gia vào cuộc lễ gồm có: ông Mùn luông chủ lễ, ông Mùn lam, ông nhồm (phụ trò), ông thổi pí mùn, các con nuôi và đông đảo dân chúng.

Cây hoa chá được làm bằng cây tre, đục nhiều lỗ để cắm các cành hoa do các con nuôi làm và mang đến. Hoa được làm bằng thân cây mềm, xốp gọt nhiều cánh và nhuộm nhiều màu. Cây được phân ra làm hai tầng: tầng cao nhất là tầng của trời, tầng chủ lễ; tầng dưới là tầng của trần gian treo những vật đan kết bằng sợi lạt tre, nứa tượng trưng cho vạn vật trên mặt đất như ếch, nhái, ve sầu, chim, cá, quả trứng, cái bừa, khung cửi, cái trống, con dao… biểu tượng cho sự sống sinh sôi nảy nở ở trần gian.

Mâm cỗ cúng đặt trước bàn thờ, gồm có một con gà luộc, gói xôi, quả trứng, cuộn vải trắng, vòng đeo tay bằng bạc, đĩa trầu cau, thanh kiếm và các đồ cúng khác của ông mo.

Lễ hội Chá Chiêng diễn ra hai ngày một đêm. Ngày thứ nhất, ông Mùn luông cúng xôi phát hạn ho xin phép trời được hành lễ chá và cho phép thuật được nhập vào Mùn luông. Lễ này gọi là lễ “pồn cốn pời mường”. Ngày hôm sau, ông Mùn luông bắt đầu hành lễ, những người khác phụ giúp việc nhà… Sau mo này mới được phép mổ lợn và các con nuôi dâng cỗ. Ông mùn làm lễ “an pàn kháu” điểm mâm cỗ các con nuôi. Nhiều trò chơi cùng lúc hòa nhịp với lời mo: múa kiếm, múa khăn dập bóng bu… Các con nuôi hòa vào cuộc múa của thầy mùn đóng vai các ma (phi), các loại người như người mù, người què, mẹ Mường (mẹ trời sinh ra con người), kẻ trộm cắp, kẻ tham ăn, nàng Sen Bèn (thần ái tình), trai Lào, khách buôn, người bán v.v… diễn tả các động tác lao động như cưỡi voi, phi ngựa, dắt trâu, dệt vải, hái nấm, xúc cá, đắp bai, làm mương, cày, bừa, cấy, gặt v.v…

Sau những phần diễn trên là phần hát nhặt hoa. Hát nhặt hoa là hát đoán số mệnh các con nuôi, do ông mùn hát. Hát mo tiễn Mường Then về trời được coi là phần kết thúc lễ hội. Ông mùn luông cầm con gà trống mào đỏ rực vừa đi vòng quanh cây hoa vừa hát. Hát dứt một chặng mo, Mùn luông lại cất lên một tiếng gà gáy “càng lế ốc” báo hiệu đường lên trời bước sang ngày mới.

Cuối cùng, ông Mùn luông hát lời mo gọi vía cho tất cả mọi người dự hội. Quan niệm cho rằng, khi dự lễ chá, người có vía “non” thường “rơi vía”, sinh ra ốm đau nên ông mùn phải gọi vía trở lại với mọi người, mong mọi người luôn khỏe.

Lễ hội Chá Chiêng của đồng bào Thái tỉnh Hoà Bình mang ý nghĩa cộng đồng đã tạo được không khí náo nức và phấn chấn cho mọi người trong bản, trong mường. Ngày nay, với sự tiến bộ về y học nên việc chữa trị bệnh của ông Mùn không còn tồn tại nữa mà nó chỉ còn là di sản văn hóa tâm linh, còn những nhịp điệu của lễ hội Chá Chiêng cũng đã dần trở thành nét đặc trưng trong vũ điệu dân gian của đồng bào Thái nói chung và của đồng bào Thái Mai Châu (Hoà Bình) nói riêng.

Người Thái tỉnh Hòa Bình với Lễ hội Chá Chiêng tại Làng Văn hóa - Du lịch các dân tộc Việt Nam

(LVH) - Trong khuôn khổ “Ngày hội sắc xuân trên mọi miền tổ quốc” Xuân Giáp Ngọ 2014, sáng ngày 17/02/2014 tức ngày 18 tháng Giêng năm Giáp Ngọ, dân tộc Thái đến từ huyện Mai Châu tỉnh Hòa Bình đã tái hiện trích đoạn lễ hội Chá Chiêng, một trong những lễ hội đặc biệt gắn với bản thân người thầy mo.

Theo quan niệm xưa của đồng bào, thày mo hay còn gọi là Mùn, Mường là người có uy tín lớn trong cộng đồng. Thày mo còn là người cùng cai quản bản mường, được tôn xưng là con trời, có khả năng giao tiếp với thần linh. Những người bệnh được thầy chữa khỏi tự nguyện trở thành con nuôi của thầy mo, gọi là Lục mày hay Lục liểng, Lục nà. Với ý nghĩa lễ tạ ơn thần linh, mời quan quân ở "Mường Trời" xuống "Mường trần" ăn cỗ, cứ ba năm 1 lần, Lễ hội Chá Chiêng được các con nuôi của thày mo tổ chức vào mùa Xuân.

Sáng ngày 17/02/2014, tại không gian nhà dân tộc Thái, Khu các làng dân tộc I, cộng đồng dân tộc Thái đã tái hiện trích đoạn Lễ hội Chá Chiêng, phần nghi lễ.

Cây hoa Chá, trung tâm của Lễ hội

Thứ không thể thiếu trong lễ hội này là cây hoa Chá đã được bà con chuẩn bị từ nhà. Trụ cây hoa là một cột tre cao. Ở trên cùng của cây Chá là bông hoa bua giùa, bông hoa suốt đời không héo (Boóc bua giùa báu hủ sụt chua) tượng trưng cho sự linh thiêng và sức mạnh vĩnh hằng của ông Mùn. Ở phía dưới có những lỗ để các con nuôi của ông Mùn cắm một cành hoa do mình mang đến. Cành hoa này được chế tác rất khéo léo, công phu từ loại gỗ mềm gọi là phá phước. Lễ vật trong lễ hội thực tế được con nuôi của thày mo, bà con họ hàng xóm mang theo gồm rượu, gà cùng một số hoa quả và một cành hoa Chá nhưng trong khuôn khổ tái hiện trích đoạn, bà con đặt một mâm lễ tượng trưng dưới cây hoa Chá, gồm một số quả quen thuộc và ché rượu cần.

Thày Mo bên mâm lễ

Mở đầu, chủ lễ diễn xướng bài mo xin Then Luông (Trời, Ðấng tối cao) ban cho ông Mùn có phép thuật và sức mạnh của thần linh để làm lễ Chá Chiêng. Sau đó, ông Mùn hát mo Láng bản, Láng mường (rửa bản, rửa mường) nhằm xua đuổi ma quỷ, cầu may cho nguồn nước trong lành, con người khỏe mạnh, muôn vật sinh sôi nảy nở. Sau bài cúng là các trò diễn và các lời hát phản ánh đời sống văn hóa của người Thái, phê phán các thói hư tật xấu, nhắc nhở mọi người nhớ đến những ân tình đã được nhận…

Diễn trò và nhảy múa quanh cây hoa Chá

Theo truyền thống, ngày thứ hai là ngày lễ quyện vào hội, có ăn uống múa hát và diễn xướng nhiều tích trò như ma tốt, ma khỏe của mường đuổi ma xấu, ma ác. Phần trích đoạn của người Thái Hòa Bình trong “Ngày hội sắc xuân trên mọi miền tổ quốc” tại “Làng” là phần lễ của ngày thứ nhất trong Lễ hội Chá Chiêng. Với trích đoạn này, một nét văn hóa truyền thống độc đáo của cộng đồng dân tộc Thái đã được giới thiệu với du khách, cộng đồng các dân tộc tham gia Ngày hội.

Ngày nay, vai trò của ông Mùn trong đời sống của người Thái ở Hòa Bình chỉ là tượng trưng, là di sản văn hóa tâm linh. Lễ hội Chá Chiêng vẫn được tôn vinh vì ý nghĩa nhân văn cao đẹp, nhắc nhở những ân tình giữa con người với con người, nhắc nhở mọi người đạo lý uống nước nhớ nguồn.Thông qua phần giới thiệu Lễ hội, những di sản văn hóa về dân vũ, diễn xướng dân gian… quý báu của người Thái được giới thiệu đến đồng bào và du khách tham dự tại "Làng". Cùng với các hoạt động văn hóa khác của 11 cộng đồng dân tộc tham gia "Ngày hội sắc xuân trên mọi miền tổ quốc" Xuân Giáp Ngọ, một bức tranh văn hóa truyền thống đa dạng, đậm đà bản sắc đã được thiệu sinh động đến đông đảo du khách gần xa, góp phần tôn vinh bản sắc văn hóa dân tộc, thúc đẩy sự hiểu biết và tinh thần đoàn kết của các dân tộc trong đại gia đình các dân tộc Việt Nam.