Độc đáo Lễ hội Đền Bạch Mã

Đền Bạch Mã

Đền Bạch Mã (thôn Tân Hà, xã Võ Liệt, huyện Thanh Chương, tỉnh Nghệ An) được Vua Lê Thái Tổ ban chiếu chỉ xây dựng để thờ danh tướng Phan Đà. Đền cũng là nơi gắn với các sự kiện chinh phục phương Nam của nhiêu triều đại Phong kiến, các bậc vua chúa đã từng đến dâng hương và lưu trú tại đền.

Lễ hội đền Bạch Mã gắn liền với sự hình thành của đền, khoảng 500 năm, được Nhà nước Phong kiến liệt vào hàng “Điển lễ Quốc tế, quốc tạo” - nghĩa là quy định lễ tế theo nghi thức nhà nước do quan triều đình làm chủ tế. Theo thông lệ ngày xưa, lễ hội đền Bạch Mã thường tổ chức vào ngày 13 tháng Sáu Âm lịch, được coi là ngày húy của tướng Phan Đà, cũng trùng vào dịp lễ Kỳ phúc Lục Ngoạt. Khoảng những năm 1945 - 1994, do điều kiện lịch sử, lễ hội được dân làng tổ chức tế lễ đơn giản, không rước kiệu, nhưng riêng trò vật cù diễn lại tích của tướng Phan Đà vẫn được tổ chức quy mô và duy trì đến nay.

Sau khi di tích được xếp hạng di tích quốc gia năm 1994, nhân dân trong xã khôi phục lại lễ hội với đầy đủ các nghi lễ như trước đây. Tuy nhiên, do ngày hội vào đúng dịp nắng nóng cao điểm của miền Trung nên nhân dân trong xã đã chọn ngày 8 – 12 tháng Hai Âm lịch để tổ chức lễ hội, cũng là dịp nhân dân rảnh rỗi, là mùa vạn vật sinh sôi nảy nở.

Rạng sáng ngày 8 là lễ Khai quang tẩy uế với nước làm lễ mộc dục được lấy ở hợp lưu sông Rộ, sông Giăng và sông Lam cùng các loại lá thơm. Sau đó, Ban nghi lễ đến phần mộ của Phan Đà tại xóm 4, xã Thanh Long để khai quang, làm lễ. Theo tục xưa truyền lại, sau khi ngài Phan Đà qua đời, mộ ngài được an táng tại một bãi đất cao ráo ở Thanh Long và giao cho làng chăm lo hương khói. Việc tổ chức nghi lễ thỉnh mời ngài Phan Đà là một nghi lễ quan trọng trong diễn trình của lễ hội, mặc dù không được tổ chức quy mô, song các thủ tục tế lễ, lễ vật thì không được thiếu. Chủ tế thỉnh mời ngài về dự hội, phù hộ cho thời tiết hanh thông để nhân dân trong vùng và du khách thập phương về dự lễ hội được thuận tiện và gặp nhiều may mắn. Tiếp đó, Ban lễ nghi đến Phủ Ngoại ở thôn Khai Tiến, xã Võ Liệt làm lễ tạ ơn thân sinh của tướng Phan Đà.

Chiều ngày 9, nhân dân rước bài vị Phan Đà từ đền Bạch Mã về Phủ Ngoại làm lễ và thân mẫu thần về dự hội. Lễ rước vừa để tôn vinh công trạng thần, vừa tạ ơn công lao sinh thành, dưỡng dục của cha mẹ thần và cũng để phô trương thanh thế của làng. Những người dân được chọn tham gia vào đội hình rước thần đều là những người khỏe mạnh, có tư cách phẩm chất đạo đức tốt.  Đoàn rước đi qua 2 xã Võ Liệt và Thanh Long với 7 điểm nghinh đón thần cùng lễ vật để bái tạ tại các làng: Tân Hà, Trường Yên, Trung Đức, Lam Giang, Khai Tiến, Liên Kỳ, Tiên Thanh. Dân trong thôn cũng đến dâng hương và cầu xin thần ban phúc lộc. Sau khi thực hiện nghi lễ xuất quân tại đền, một hồi trống vang lên, toàn bộ đoàn rước rút xuống khu vực sân đền, sắp xếp đội hình theo thứ tự đã được định sẵn để chuẩn bị cho lễ rước thần. Vào giờ đã định, đoàn rước bắt đầu khời hành. Trong đoàn rước không thể thiếu đội kiệu. Đội khiêng kiệu được tuyển chọn khá khắt khe. Theo các cụ cao niên cho biết, xưa để chọn được các trai tráng khỏe mạnh phụ trách khiêng kiệu của thần, các làng phải họp dân, thi tuyển thông qua các cuộc thi vật cù của các làng, người khiêng kiệu phải đảm bảo các tiêu chí: khỏe mạnh, gia đình nề nếp, gia thế song toàn. Sau khi chọn lựa kỹ lưỡng, các phu kiệu được tập duyệt trước khi lễ hội diễn ra nhiều ngày. Đoàn rước kiệu bao gồm 2 kiệu lớn (một kiệu long đình và một kiệu bành dùng để rước thần Phan Đà và các vị thần được phối tế tại đền), và một kiệu lễ vật nhỏ đi trước, do hai người khiêng cùng đội tháp tùng cầm đồ tế khí, binh khí, gươm, đao… Tiếp đến là đội hình khênh kiệu bành đặt bài vị thần Phan Đà. Trên đường rước từ đền Bạch Mã đến Phủ Ngoại, theo quy định từ xưa đến nay đoàn rước đi qua 7 thôn: Tân Hà, Trường Yên, Trung Đức, Lam Giang, Khai Tiến, Liên Kỳ, Tiên Thanh. Tại các thôn đoàn rước đi qua, nhân dân dựng các điểm nghinh đón có đầy đủ hương án, đồ lễ cỗ chay, cỗ mặn và cử các cụ cao niên có uy tín trong làng với trang phục áo dài khăn đóng truyền thống, đón đoàn rước đi qua để làm lễ bái tạ Thần Phan Đà, đây cũng là điểm để dân trong thôn đến dâng hương cho thần đồng thời xin được thần ban cho phúc lộc. Đây là nét riêng biệt trong lễ rước thần đền Bạch Mã, thể hiện sự tôn kính, tri ân của nhân dân đối với Ngài. Ngoài ra, việc dừng lại tại các điểm nghinh đón còn có ý nghĩa cho đoàn rước nghỉ chân và châm thêm hương vì hành trình rước khá dài.

 Khi về đến đền Phủ Ngoại, đoàn rước dừng lại thực hiện nghi lễ tế thân phụ mẫu Thần Phan Đà, mời các vị về dự lễ hội. Kiệu, bài vị của thần Phan Đà đặt chính giữa quay mặt hướng vào Phủ Ngoại. Lúc này, nhân dân và du khách thập phương dừng lại phía sau để Ban lễ nghi tiến hành soạn mâm lễ vật và dâng hương mời thân phụ, thân mẫu về dự lễ hội. Nghi lễ này được tổ chức nhanh gọn để đoàn rước có thể trở về kịp thời gian làm Lễ yết cáo báo cáo các vị thần linh, kính thỉnh chư vị về dự hội. Lễ vật dâng cúng trong lễ yết cáo không thể thiếu một mâm lễ cá sông rán, món ăn đặc trưng của người dân ven sông Lam.

Ngày 10, dân làng thực hiện lễ Đại tế và lễ tạ, cảm ơn thần linh, thân phụ, thân mẫu đã phù hộ cho hội diễn ra tốt đẹp.

Bên cạnh các nghi lễ truyền thống, hội đền Bạch Mã có trò chơi đặc sắc là vật cù, được xem như một tục hèm nhằm tái hiện hành trạng, công tích của tướng Phan Đà trong tuyển mộ binh lính chống quân Minh. Theo truyền thuyết dân gian, vào thế kỷ XV, Phan Đà gia nhập nghĩa quân Lê Lợi, được  giao cai quản vùng đất Thổ Du và tuyển mộ dân đinh, trai tráng khỏe mạnh, nhanh nhẹn của địa phương để sung quân đánh giặc. Ông đã nghĩ ra hình thức tuyển binh tương đối đơn giản song lại khá hiệu quả là tổ chức thi vật cù để lựa chọn những chàng trai khỏe mạnh, nhanh nhẹn, có tố chất tham gia chiến đấu. Đây cũng là hình thức rèn luyện sức khỏe cho tân binh của Phan Đà. Quả cù được làm từ củ chuối hột loại lớn, được đẽo thành hình tròn cỡ 30cm và trọng lượng khoảng 5 - 7kg. Quả cù đẽo xong, luộc qua nước sôi, vớt ra phơi nắng kỹ cho dẻo, không bị nứt vỡ khi chơi. Tham gia hội vật cù là những người nhanh nhẹn, khoẻ mạnh được tuyển chọn từ các làng xã. Trước đây, hội đền Bạch Mã tổ chức cả 3 hình thức cù gôn, cù đẩy và cù nước. Nay hội thường tổ chức vật cù gôn, nghĩa là ở hai đầu sân, mỗi bên đào một hố sâu rộng 50cm x 50cm, phía trên cắm 1 lá cờ hội. Mỗi trận diễn ra khoảng 15 phút, mỗi đội có 7 người tham gia tranh cù, vật cù để làm sao đưa được quả cù vào hố của phe đối phương mà không được ôm, vật đối phương. Mỗi trận cù thực sự là một cuộc đấu trí, đấu sức mạnh và phô diễn sự khéo léo, đoàn kết của hai đội. Theo quan niệm dân gian, đội cù của làng xã nào giành giải - giải chỉ mang tính tượng trưng - thì làng xã năm đó sẽ được mùa lúa, ngô, chăn nuôi phát triển, trẻ già đều khoẻ mạnh.

Lễ hội đền Bạch Mã là cầu nối giữa quá khứ với hiện tại, thể hiện đạo lý “uống nước nhớ nguồn”, “ăn quả nhớ kẻ trồng cây” được lưu truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác. Lễ hội đền Bạch Mã được tổ chức hàng năm là dịp để cho các thế hệ, nhất là thế hệ trẻ ôn lại truyền thống đánh giặc ngoại xâm của cha ông, tưởng nhớ và tôn vinh vị tướng Phan Đà đã hy sinh vì đất nước; đồng thời thể hiện cách ứng xử, nếp sống, phong tục tập quán của địa phương.

Lễ hội đền Bạch Mã thể hiện tính cố kết của cộng đồng trong việc tham gia lễ hội, tinh thần đoàn kết, đồng đội trong các trò hội.

Trò chơi vật cù trong lễ hội ngoài việc tái hiện việc tướng Phan Đà tuyển quân, còn mang tính biểu tượng sâu xa về phong tục thờ Mặt trời của dân cư nông nghiệp trồng lúa nước.