Di tích lịch sử Đền Chín Gian, tỉnh Nghệ An được xếp hạng di tích quốc gia.
Được biết, Đền Chín Gian được xây dựng vào đầu thế kỷ XIV tại Pú Chỏ Nhàng gọi là Tến Pỏm (Đền trên núi) thuộc bản Khoẳng, xã Châu Kim, huyện Quế Phong. Cuối thế kỷ XVIII, Đền được chuyển đến Pú Cắm (Núi Vàng) thuộc bản Kim Khê, xã Châu Kim, huyện Quế Phong. Tại đây, Đền được làm bằng nhà sàn Chín Gian lợp nứa và thờ Trời (thờ Pọ Phà), thờ con gái trời (thờ Náng Xỉ Đà) và thờ người có công xây Bản, lập Mường (thờ Tạo Ló Ỳ, Cắm Lự, Cắm Lạn). Năm 2004, thực hiện Nghị quyết Đảng bộ huyện Quế Phong khoá XVIII và theo nguyện vọng của đồng bào các dân tộc huyện nhà, được sự giúp đỡ của Sở Văn hoá và Thông tin tỉnh Nghệ An (nay là Sở Văn hóa và Thể thao), Đền được tôn tạo, phục hồi với 1 tòa thiết kế kiểu nhà sàn truyền thống của người Thái, gồm 9 gian, mỗi gian tượng trưng cho một mường. Đền có kích thước dài 16,5m rộng 8,4m, đây là công trình kết hợp hài hòa các nét kiến trúc đặc trưng của đồng bào dân tộc Thái, có hai cầu thang lên xuống, mỗi cầu thang gồm có 9 bậc. Trong Đền, các vật tế được sắp đặt tuân theo phong tục tập quán và có quy định chặt chẽ. Việc bài trí nội thất tuỳ theo các gian, gian chính để thờ Trời (thờ Pọ Phà), thờ con gái trời (thờ Náng Xỉ Đà) và thờ người có công xây Bản, lập Mường (thờ Tạo Ló Ỳ), 8 gian còn lại giống nhau, mỗi gian để 1 hương án, 1 cái ô bằng vải thổ cẩm và 1 ống nước.
Bên cạnh đền Chín Gian là Nhà thờ Phật và Bác Hồ, nhà được thiết kế 2 gian (gian thứ nhất thờ Phật và gian bên thờ anh linh Chủ tịch Hồ Chí Minh). Việc xây dựng nhà thờ Phật và Bác Hồ chứa đựng sâu nặng tấm lòng mộ đạo của tăng ni phật tử, đồng thời chứa đựng truyền thống tốt đẹp và lòng biết ơn sâu sắc của các tầng lớp nhân dân huyện Quế Phong đối với Bác Hồ kính yêu.
Nét đặc sắc của di tích đền Chín Gian chính là giá trị lịch sử - văn hóa gắn với tín ngưỡng dân gian, thờ mẫu (Đức mẹ Xỉ Đà), thờ người có công xây Bản lập Mường. Du khách được thả hồn vào đời sống tâm linh, cầu mong cho sự bình an, sức khỏe, công danh, hạnh phúc, thịnh vượng…
Ngày 13/4/2023, đền Chín Gian được Bộ VH,TT&DL công nhận di tích lịch sử cấp quốc gia tại Quyết định số 963/QĐ-BVHTTDL.
Lễ hội đền Chín Gian hàng năm thu hút đông đảo người dân địa phương và du khách thập phương đến tham dự
Lễ hội đền Chín Gian được tổ chức từ ngày 15 tháng 2 âm lịch hàng năm thường kéo dài trong 3 ngày, với nhiều hoạt động văn hóa phong phú và nhiều nghi lễ đặc sắc: nghi lễ tắm trâu, lễ hiến trâu và cúng thần, rước kiệu,…
Lễ cúng trong lễ hội đền Chín Gian
Lễ cúng mang đậm bản sắc văn hóa địa phương
Lễ rước kiệu từ nhà sàn của chủ tế xuống đền được tổ chức sau lễ cúng, diễn ra trong tiếng chiêng, tiếng trống và tiếng hát của người dân địa phương
Nét đặc sắc nhất trong lễ hội đền Chín Gian là lễ tế trâu: theo thông lệ, mỗi mường góp một con trâu. Con trâu dùng trong lễ tế trâu là trâu mộng đưa từ Mường Tôn (mường chủ trong chín mường tại đây). Vào lễ, người chủ lễ (mo cả) mặc trang phục lễ (xựa tẩy) làm lễ tắm trâu ngay tại bến nước dưới chân núi Pù Quái trước sự chứng kiến của mọi người. Sau khi tắm xong, con trâu hiến tế được đưa lên sân đền với một lễ rước trang nghiêm. Ông mo cả trong trang phục đại tế (xựa tẩy) đi ba vòng quanh con trâu đã được buộc chặt vào chiếc cọc gỗ, vừa đi vừa đọc bài xến bằng tiếng dân tộc Thái mang nội dung cầu cho “chín mường mười bản” yên lành. Theo sau là những người có chức vị trong xã hội ở các mường.
Rước trâu lên sân đền để làm lễ tế trâu
Lễ tế trâu. Ảnh: Nhật Thanh
Ngoài phần lễ trang nghiêm, những người tham dự lễ hội được hòa mình trong không khí tươi vui và sôi nổi với rất nhiều lễ tục, trò chơi dân gian hấp dẫn như: tục cầu mưa của người Thái, hát lăm, khắp, nhảy sạp, đánh cồng chiêng, múa xăng khan…
Giao lưu điệu lăm, điệu khắp – sinh hoạt văn nghệ dân gian của người Thái
Lễ Xăng Khan được trình diễn trong lễ hội đền Chín Gian
9 con trâu và 9 vạc nước tượng trưng cho chín mường chuẩn bị tế lễ
Toàn cảnh đền Chín Gian tọa giữa cảnh quan núi rừng xanh mát
Lễ hội đền Chín Gian là một nét đẹp văn hóa độc đáo của người Thái Nghệ An. Lễ hội không chỉ là nơi để người dân địa phương cầu mong một năm mới mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu, mà còn là dịp để lưu giữ và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc.
Ngày nay, lễ hội đền Chín Gian là một điểm đến du lịch hấp dẫn du khách thập phương. Việc tham dự lễ hội cũng là dịp để trải nghiệm những nét văn hóa độc đáo của người Thái nơi đây.
