Từ nhiều đời nay, người Mường Bi lưu truyền truyền thuyết kể lại rằng: Vua Bà đi từ núi Tản sông Đà đến cầu bến Mảng (suối Mảng, thuộc xã Phong Phú) gặp lũ to, Vua Bà giả trang thành kẻ nghèo đói, rách rưới. Lúc đó trên cánh đồng có hai gia đình đang bừa ruộng. Vua Bà đến thử lòng một gia đình đang bừa bằng 1 con trâu. Bà nhờ người này đưa qua con suối, người này trả lời bận quá không đưa được. Vua Bà lại sang ruộng nhà bên đang bừa bằng 8 con trâu nhờ đưa qua suối, dứt lời nhà này cử người đưa Bà sang luôn. Khi qua suối xong, Bà truyền một câu: "Từ nay nhà ta, giàu thêm có thặm đấy". Nghĩa là: Từ nay nhà giàu có, rồi lại càng giàu có thêm. Thế là từ đó, nhà này luôn giàu có hơn các gia đình khác, ăn nên làm ra, cầu gì được nấy.

Vua Bà tiếp tục đi đến xóm Khung, xã Địch Giáo cũ (nay là xã Phong Phú). Bà ghé vào một nhà trong xóm, gia đình chủ nhà tiếp đón Bà rất tử tế, chu đáo. Thấy vậy, Bà thưởng cho nhà đó một thửa ruộng gọi là nà Mằn (ruộng Mằn), cấy trồng 2 vụ lúa tốt bời bời, không năm nào đói. Vua Bà đi tiếp đến một nhà cùng xã, nhà này không có con. Bà hỏi có muốn có con không Bà cho một đứa. Nhà này rất mừng và Bà ban cho 1 đứa con trai, sau đặt tên là Ngãi. Một năm sau, Bà về thăm mang theo một túi vàng. Bà thử lòng treo túi vàng ngoài cổng và đi vào nhà. Bà vợ ông Ngãi có lòng tham giấu mất túi vàng. Sau Bà không cho con nữa và lấy mất thằng Ngãi, thằng Ngãi bị chết. Từ đó dân trong vùng có câu "tham vàng bỏ Ngãi... ".

Trước sự linh ứng của Vua Bà, ông lang Cun Pi đã lập miếu thờ Bà và tôn Bà làm Thành Hoàng của làng. Từ đó, hàng năm cứ đến ngày mùng 7 và mùng 8 tháng giêng (tức ngày 6, 7 tháng tư theo lịch Mường Bi), Nhân dân trong vùng Mường Bi mang lễ vật đến thắp hương cho Bà, cầu mong Bà phù hộ cho dân làng an cư lập nghiệp, mưa thuận gió hoà, tránh khỏi mọi thú dữ, thiên tai, dịch bệnh, đất nước thanh bình.

Để tưởng nhớ công ơn của Bà, sau này nhà lang và dân làng lập miếu thờ Bà. Xưa kia, nhà lang cho phép mỗi làng được lập 1 miếu thờ Bà, sau này các miếu đó không còn nữa, hiện nay cả vùng Mường Bi chỉ có 1 miếu thờ chung tại xóm Lũy Ải, xã Phong Phú. Lễ cúng Bà được tổ chức vào ngày 7 - 8 tháng giêng âm lịch, lúa gạo được gặt từ nà Mằn. Sau ngày mùng 8, Nhân dân trong vùng mới được cày cấy nên gọi là lễ khuống (xuống) mùa.

Về Tam vị Tản viên Sơn Thánh, theo sự tích vùng Ba Vì Sơn Tây, sông Tích Giang, các vùng Mường cổ ở Hòa Bình đều thờ Thánh Tản Viên (người Mường Hoà Bình gọi là Thánh Đản). Các triều đại nhà nước phong kiến Việt Nam đều phong mỹ tự gọi là "Thượng Đẳng Phúc Thần". Cũng như đồng bào Mường ở các vùng khác, đồng bào Mường ở vùng Mường Bi đã thờ vọng Thánh Đản tại ngôi miếu của mình.

                                                                                                                        Toàn cảnh khai mạc Lễ hội Khai hạ Mường Bi, huyện Tân Lạc

Lễ hội là dịp để người dân xứ Mường bày tỏ lòng kính trọng các vị thần đã lập ra Mường và cầu cho một năm mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu, vạn vật sinh sôi phát triển, cuộc sống tốt đẹp, bình yên, hạnh phúc.

Sáng 17/02 (mùng 8 tháng Giêng), tại Sân vận động xã Phong Phú (huyện Tân Lạc), UBND huyện Tân Lạc long trọng tổ chức Khai mạc Lễ hội Khai hạ dân tộc Mường tỉnh năm 2024.

Các đồng chí lãnh đạo Tỉnh ủy, HĐND, UBND, UB MTTQ Việt Nam tỉnh thực hiện nghi lễ dâng hương tại Miếu thờ xóm Lũy Ải, xã Phong Phú (Tân Lạc)

Dự khai mạc lễ hội có các đồng chí: Nguyễn Phi Long, Uỷ viên dự khuyết BCH T.Ư Đảng, Bí thư Tỉnh uỷ; Hoàng Văn Hon, nguyên Uỷ viên BCH T.Ư Đảng, nguyên Bí thư Tỉnh uỷ; Bùi Văn Tỉnh, nguyên Uỷ viên BCH T.Ư Đảng, nguyên Bí thư Tỉnh uỷ; Bùi Đức Hinh, Phó Bí thư TT Tỉnh uỷ, Chủ tịch HĐND tỉnh; Nguyễn Văn Quang, nguyên Phó Bí thư TT Tỉnh ủy, nguyên Chủ tịch UBND tỉnh; Trần Đăng Ninh, nguyên Phó Bí thư TT Tỉnh ủy, nguyên Chủ tịch HĐND tỉnh; Bùi Văn Khánh, Phó Bí thư Tỉnh uỷ, Chủ tịch UBND tỉnh; Bế Trung Anh, Ủy viên Thường trực Hội đồng Dân tộc Quốc hội; các đồng chí lãnh đạo, nguyên lãnh đạo tỉnh qua các thời kỳ, các đồng chí Ủy viên Ban Thường vụ Tỉnh ủy, Thường trực HĐND tỉnh, lãnh đạo UBND tỉnh, UB MTTQ Việt Nam tỉnh, Đoàn đại biểu Quốc hội tỉnh; các đồng chí lãnh đạo các ban, sở, ngành, đoàn thể; đại biểu các cơ quan Trung ương đóng trên địa bàn tỉnh; các đồng chí lãnh đạo các huyện, thành phố trong tỉnh.

Nghệ nhân ưu tú Bùi Văn Lựng, xã Phong Phú (Tân Lạc) và các đại biểu dâng hương tại Miếu thờ xóm Lũy Ải

Lễ hội Khai hạ dân tộc Mường ở Hòa Bình thường được tổ chức vào tháng Giêng Âm lịch hàng năm với nhiều nghi thức độc đáo tạo nên nét riêng trong lễ hội. Tùy từng vùng Mường mà thời gian và địa điểm tổ chức lễ hội có sự khác nhau. Lễ hội Khai hạ mường Vang (Lạc Sơn) tổ chức vào ngày mùng 4 tháng Giêng theo lịch Mường Vang tại Miếu Áng Ka và một số địa điểm khác; lễ hội Khai hạ Mường Thàng (Cao Phong) được tổ chức vào ngày mùng 6 tháng Giêng theo lịch Mường Thàng tại Miếu Cả; lễ hội Khai hạ Mường Động (Kim Bôi) được tổ chức ngày mùng 3 tháng 5 âm lịch tức ngày mùng 4 tháng tư theo lịch Mường Động tại Miếu Mường Chanh.

Đoàn nghi lễ rước kiệu từ Miếu thờ xóm Mường Lầm tiến ra Sân vận động xã Phong Phú

Ở huyện Tân Lạc, Lễ hội Khai hạ được tổ chức vào ngày mùng 7, 8 tháng giêng âm lịch hàng năm (Tức ngày mùng 6, mùng 7 tháng tư theo lịch Mường Bi). Lễ hội là hoạt động văn hóa tín ngưỡng mang tính cộng đồng, gắn với truyền thuyết Quốc Mẫu Hoàng Bà, thân mẫu của Đức Thánh Tản, người đã chỉ dạy cho con dân Mường Bi cách làm ruộng, cách ăn, cách ở; Tản viên Sơn Thánh, con rể của Vua Hùng Vương thứ 18, người có công giúp Vua chống giặc ngoại xâm, mang lại sự bình yên cho Nhân dân; Ải Lý, Ải Lo, hai vị thần đã dạy cho con dân Mường Bi cách đào mương dẫn nước làm nông nghiệp,... Trải qua hơn 20 năm phục dựng và duy trì tổ chức, Lễ hội đã thu hút được hàng trăm nghìn lượt du khách và Nhân dân tới tham dự, góp phần quảng bá tiềm năng, thế mạnh về du lịch của địa phương đến với đông đảo du khách trong và ngoài tỉnh.

Đồng chí Nguyễn Phi Long, Ủy viên dự khuyết BCH T.Ư Đảng, Bí thư Tỉnh ủy đánh trống Khai mạc lễ hội

Lễ hội Khai hạ dân tộc Mường tỉnh được tổ chức là hoạt động triển khai Đề án Bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa dân tộc Mường và nền "Văn hóa Hòa Bình” giai đoạn 2023 - 2030 trên địa bàn tỉnh Hòa Bình nhằm tuyên truyền, quảng bá về văn hóa, con người, cảnh quan thiên nhiên tươi đẹp của Hoà Bình để phát triển du lịch.

Màn nghệ thuật đặc sắc chào mừng lễ hội với chủ đề "Chào Xuân Giáp Thìn 2024”

Phát biểu Khai mạc Lễ hội, đồng chí Bùi Văn Tinh, Chủ tịch UBND huyện Tân Lạc, Trưởng Ban Tổ chức lễ hội khẳng định: Lễ hội Khai hạ dân tộc Mường ở Hòa Bình còn gọi là Lễ xuống đồng, Lễ mở cửa rừng, là lễ hội dân truyền thống lớn nhất của người Mường Hòa Bình. Đây là hoạt động văn hóa, tín ngưỡng của đồng bào người Mường được hình thành từ lâu đời, tiêu biểu ở bốn vùng Mường của tỉnh là Bi, Vang, Thàng, Động. Lễ hội mang ý nghĩa tôn kính các vị thần linh, tưởng nhớ những người đã có công mở đất, lập mường và cầu mong vạn vật sinh sôi, nảy nở, mùa màng bội thu, cuộc sống ấm no, hạnh phúc.

Đồng chí Chủ tịch UBND huyện Tân Lạc nhấn mạnh: Việc Lễ hội Khai hạ của người Mường được đưa vào danh mục di sản văn hóa phi vật thể cấp Quốc gia và được tỉnh quyết định đưa Lễ hội thành lễ hội truyền thống hàng năm của tỉnh đáp ứng được lòng mong mỏi của nhân dân các dân tộc trong tỉnh, góp phần giáo dục truyền thống yêu nước, lòng tự hào dân tộc, để văn hóa thực sự là mạch nguồn, là động lực cho sự phát triển bền vững của tỉnh; quảng bá sản phẩm du lịch của Hòa Bình đến với du khách trong và ngoài nước...

Hoà tấu chiêng Mường với sự tham gia của trên 500 diễn viên và nghệ nhân

Trong Lễ khai mạc có màn dấng chiêng và hoà tấu chiêng Mường với sự tham gia của trên 500 diễn viên và nghệ nhân; màn nghệ thuật đặc sắc chào mừng lễ hội với chủ đề "Chào Xuân Giáp Thìn 2024” gồm 3 phần: Phần 1: Màn trình tấu chiêng Mường "Âm sắc bốn Mường”; phần 2: Màn nghệ thuật chào mừng "Hoa đất Mường”; phần 3: Hội nhập và Phát triển.

Người dân xuống đồng đi cày, cấy đầu xuân

Lễ hội Khai hạ dân tộc Mường diễn ra trong 3 ngày từ 15 – 17/2 (tức mùng 6, 7, 8 tháng Giêng, năm Giáp Thìn). Trong khuôn khổ chương trình lễ hội có nhiều hoạt động đa dạng, phong phú như: Thi trình diễn trang phục dân tộc Mường; trưng bày trại văn hóa, ẩm thực; thi đấu các môn thể thao dân tộc (bắn nỏ, kéo co, đẩy gậy) và tranh cúp bóng chuyền Khai hạ năm 2024; thi đan lát truyền thống (đan lồng gà, đan rọ đựng trứng), hát đối. Bên cạnh đó là các hoạt động trình diễn gồm trình diễn bản âm, xéc bùa, nghề dệt thổ cẩm dân tộc, làm bánh, cơm lam và các trò chơi dân gian đánh mảng, cướp cờ, bịt mắt đánh trống, đi cà kheo, đánh đu, cầu bập bênh, ném còn... Tại lễ hội còn có các gian trưng bày nông sản, tiểu thủ công nghiệp, sản phẩm OCOP, văn hoá, du lịch… của các địa phương trong tỉnh; hoạt động tư vấn, giới thiệu việc làm./.

Đồng chí Nguyễn Phi Long, Ủy viên dự khuyết BCH T.Ư Đảng, Bí thư Tỉnh ủy cùng các đại biểu thăm quan trại văn hóa, ẩm thực và trưng bày nông sản của các xã, thị trấn huyện Tân Lạc tại Lễ hội