Lễ hội Kỳ yên có nguồn gốc trong thờ lễ thần từ lâu đã có chung ở người Việt. Kỳ yên tức Cầu an, cầu cho quốc thái dân an, cầu cho phong điều vũ thuận, mùa màng tốt tươi sinh sôi nảy nở. Ở miền Bắc xưa kia xuân qua hè đến nóng bức dịch bệnh thường xảy ra làm bất an làng xóm. Do đó ở các đình miếu, ở các điểm trong làng người ta tiến hành làm lễ Cầu an còn gọi là lễ Tống ôn, lễ Cầu mát. Dân làng bày cúng cháo lá đa, rải gạo muối thí thực để tống tiễn các ôn dịch.

     Đến khi người Việt di dân vào Nam khẩn hoang lập làng phải đương đầu với thiên nhiên nhiều bất trắc “dưới sông sấu lội trên rừng cọp um” dễ dàng cướp đi sinh mạng. Theo tác giả Trần Dũng và Đặng Tấn Đức: “trên bước đường di dân mở cõi phương Nam, một trong những tín ngưỡng mang tính cội nguồn mà cư dân người Việt Trà Vinh mang theo từ châu thổ sông Hồng vào vùng đất mới chính là tín ngưỡng thờ Thành Hoàng” (Trần Dũng, Đặng Tấn Đức 2012, tr.27). Vì vậy, khi có ngôi đình để cúng kiếng, họ khát khao cầu an và đặt tất cả niềm tin của mình vào vị thần của đình làng là thần Thành Hoàng. Từ đó, ở Nam Bộ lễ Kỳ yên trở thành đại lễ – lễ vía thần thường gắn với ý nghĩa nông nghiệp là lễ Hạ điền hoặc lễ Thượng điền. Do lễ Hạ điền và Thượng điền là lễ biến đổi từ tập tục tế xuân (đầu mùa mưa xuống đồng khai trương việc cày cấy) và tế thu (cuối mùa mưa lúc mùa màng có kết quả) gọi chung là xuân thu nhị kỳ, nên có thể nói mục đích tín ngưỡng của hai lễ này về cơ bản giống như lễ Kỳ yên. Vì vậy, dân gian có câu: “Tam niên đáo lệ Kỳ yên”.

     Lễ hội Kỳ yên ở các đình Nam Bộ nói chung và Trà Vinh nói riêng không thống nhất ngày tháng, thường diễn ra trong khoảng thời gian từ tháng giêng đến tháng ba âm lịch nhưng tập trung nhiều vào tháng ba.

     Trong năm đình Hiệp Mỹ tổ chức các lễ hội như Lễ Khai sơn (hạ nêu) 7/1 âm lịch; lễ Kỳ yên 15, 16/2 âm lịch; lễ Hạ điền ngày 5/5 âm lịch còn gọi là lễ cúng Thần Nông; lễ Thượng điền ngày 15,16/10 âm lịch.

     Lễ hội Kỳ yên đình Hiệp Mỹ là cổ lệ đại lễ có từ xa xưa được tổ chức hằng năm nhằm mục đích cầu an cư lạc nghiệp, bình yên mạnh khỏe, ăn nên làm ra. Lễ hội trước đây được tổ chức rất hoành tráng với nhiều nghi thức như khai môn thượng kỳ, mộc dục, khai sắc, túc yết, chánh tế, xây chầu đại bội…

     Tuy nhiên, hiện nay lễ hội đã giản lược đi rất nhiều còn các nghi thức như:

     – Khai môn thượng kỳ và mộc dục: sáng ngày 15/2 âm lịch, Ban hội tập trung về đình tiến hành treo băng cờ khẩu hiệu, dọn dẹp, lau chùi kiệu, bàn thờ, khánh thờ, án thờ và chưng chế trên các bàn thờ. Công việc này tương đồng như lễ khai môn thượng kỳ và lễ mộc dục trước đây nhưng hiện nay không có nghi lễ. Ngoài ra, nhiều công việc khác được thực hiện những ngày trước đó để chuẩn bị cho ngày đại lễ.

     – Nghi thỉnh sắc: 13 giờ ngày 15/2, Ban hội lại tập trung tiến hành nghi thỉnh sắc. Mở đầu nghi lễ đội lân múa mở màn từ ngoài võ ca vào trước bàn thờ Thần. Sau đó, vị hội trưởng cùng Ban Quý tế và đội lễ sinh (học trò lễ) thắp hương làm lễ yết kiến với Thành Hoàng để khai hội. Lễ này gần như lễ túc yết trước đây.

     Làm lễ xong thì diễu hành đi thỉnh sắc. Đi đầu đoàn thỉnh sắc là đội lân, kế đến là trống nhạc, đội binh khí (lỗ bộ) rồi những người trong ban hội. Tiếp theo là lộng, kiệu sau cùng là bà con dân chúng. Đoàn khởi hành từ đình vòng qua chợ Hiệp Mỹ đến nhà ông Trần Bá Du cách đình khoảng 500m là gia đình có nhiều đời làm trong Ban Quý tế đình và cất giữ sắc thần. Tại đây, vị chủ đình cùng Ban Quý tế tiến hành làm lễ theo hiệu lệnh của lễ xướng (cặp thài), có cả dàn nhạc lễ tham gia. Làm lễ xong thì trang trọng thỉnh sắc thần cùng một lư hương đưa vào kiệu rồi quay về đình. Suốt trên đường đi và về tiếng trống, tiếng nhạc rộn rã vang động khắp các nẻo đường.

     Về đến đình lễ xướng tiếp tục điều khiển để Ban Hội đình làm lễ dâng hương khấn nguyện trình Thần và trịnh trọng đưa lư hương đặt lên bàn thờ. Riêng sắc thần thì đưa lên bàn thờ Hội đồng rồi mở hợp khai sắc và khán sắc. Khán sắc xong thì thu hồi như cũ và đưa sắc đặt sau lư hương trước án Thần. Lễ thỉnh sắc đến đây kết thúc, lễ hội Kỳ yên xem như chính thức bắt đầu.

     Tham gia nghi thỉnh sắc và các nghi lễ khác có dàn nhạc lễ. Nhạc lễ được chia theo bát âm, ngũ hành. Bát âm là tám màu âm thanh bao gồm: âm kim (đồng la, thanh đạo, bạc đẩu), âm ty (đàn cò, đàn gáo), âm bào (kèn trung mộc, tiểu mộc, kèn thau), âm thổ (trống bồng), âm cách (trống cái, trống cơm), âm mộc (bộ gõ sừng trâu), âm trúc (song lang), âm trạch (mõ đá).

     Ngũ hành là cách phân chia theo hệ thống triết lý âm dương gồm: kim (bạc đẩu, kèn thau), mộc (mõ sừng trâu, trống cơm, cặp sanh), thuỷ (kèn trung mộc, tiểu mộc), hoả (đàn cò, đàn gáo), thổ (trống bồng).

     Trong cúng đình, nhạc lễ thực hiện các bài bản sau:

     Khởi cổ lệnh: ba hồi trống cất lên báo hiệu lễ thức bắt đầu.

     Khai thái bình: ba hồi mõ tượng trưng cho sự thái bình.

     Khởi minh chinh: ba hồi chiêng báo hiệu các linh thần tề tựu phối hưởng.

     Khởi đại cổ: ba hồi trống chầu tăng dần số tiếng từ hồi nhất đến hồi ba, thể hiện trước khó khăn sau thuận lợi.

     Nhạc sinh tựu vị, nhạc sinh tác nhạc: các nhạc công được lệnh vào vị trí, diễn tấu bài bản phục vụ các nghi thức cúng tế, chủ yếu là bài Nghinh thiên tiếp giá.

     Nhạc lễ ở Trà Vinh rất phổ biến, tuy nhiên thường gọn nhẹ không đủ nhạc cụ của một dàn nhạc lễ cổ truyền. Nhiều dàn nhạc sử dụng nhạc cụ hiện đại như đàn ghi ta điện và phần lớn ban nhạc lễ gắn với nhạc lễ đạo Cao Đài. Tham gia lễ Kỳ yên đình Hiệp Mỹ năm 2015 dàn nhạc lễ gồm: 01 trống cái, 02 trống chiến, 01 kèn trung, 01 đàn cò, 01 đẩu, 01 bạc, 01 mõ, 01 tung, 01 song lang và 01 ghi ta.

     – Nghi Thỉnh sanh: 16 giờ, Ban Hội đình còn làm nghi thức thỉnh sanh là giết một con vật sống để tế thần. Vật tế Thần trong lễ Kỳ yên đình Hiệp Mỹ là heo (trước đây là heo đực). Theo quan niệm xưa, tiếng kêu của con vật là thay lời của bá tánh kêu cầu thần linh giáng phúc cho mưa thuận gió hòa, quốc thái dân an. Heo được tắm rửa sạch sẽ và đem ra trước sân đình để “khai đao”. Họ lấy một ít huyết và lông heo cho vào trong một cái chén chuẩn bị cho nghi lễ tiếp theo. Sau khi con vật chết hẳn thì đem xuống nhà bếp cạo lông làm sạch lấy ngũ tạng ra để nguyên con mang lên chuẩn bị cho nghi tế thần.

     – Nghi Tiền chức và chiến sĩ: 17 giờ cùng ngày, Ban Quý tế tiến hành nghi tế Tiền chức và chiến sĩ. Lễ này được tổ chức ở bàn thờ Tiền chức và chiến sĩ có lễ sinh và dàn nhạc tham gia thực hiện. Lễ phẩm dâng cúng có xôi, trái cây và các đồ ăn thường nhật khác. Vào lễ Ban Quý tế tề tựu trước bàn thờ thực hiện nghi thức dâng lễ vật theo lời xướng của cặp thài, đồng thời ban lễ tấu văn tế Tiền chức và chiến sĩ.

     Dâng trà rượu và tấu chúc văn xong thì tiến hành hóa chúc cùng một ít vàng mã. Nghi tế Tiền chức, chiến sĩ kết thúc. Mục đích nghi lễ này là tạ ơn các Tiền chức, chiến sĩ năm qua đã phò hộ cho dân làng mạnh khỏe, ăn nên làm ra.

     – Nghi cúng Thần của bá tánh: Tiếp sau nghi tế Tiền chức và chiến sĩ là nghi cúng Thần của bá tánh. Nghi này do vị Hội trưởng thay mặt Ban Hội đình chủ trì diễn ra trước bàn thờ Hội đồng. Bá tánh ai dâng cúng vật gì thì tập trung lại rồi bày biện trước bàn thờ Hội đồng. Thường lễ phẩm ở đây là xôi, heo quay, heo, bánh trái… tùy theo lòng thành và điều kiện kinh tế của mỗi người. Khoảng 18 giờ, bá tánh tề tựu tại võ quy, vị chủ đình thắp hương làm lễ khấn nguyện cầu mong cho bá tánh bình yên, ấm no. Cúng xong, vật cúng của các gia chủ có thể mang về nhà hoặc để lại cho đình đãi khách tùy tấm lòng của mỗi người, nhưng thường thì họ đem một phần lễ vật về nhà.

     Ngay sau nghi thức cúng Thần của bá tánh là chương trình văn nghệ. Chương trình văn nghệ trước đây là hát Bội, diễn ra sau lễ xây chầu (sau 0 giờ). Hiện nay, Trà Vinh không còn đoàn hát Bội nào, cho nên trong lễ hội Kỳ yên đình Hiệp Mỹ cũng không có hát Bội, thay vào đó là biểu diễn Tài tử – Cải lương. Chương trình văn nghệ cũng không bắt buộc thời gian, không sân khấu, không phông màn, không hóa trang… Người biểu diễn và người thưởng thức tập trung tại võ ca chơi theo ngẫu hứng, tự nguyện. Họ say mê hát cho đến khi vào lễ chánh tế thì dừng lại để vào lễ.

     – Nghi chánh tế: Nghi chánh tế diễn ra vào lúc 22 giờ, trước đây vào lúc 0 giờ. Trước khi vào lễ, Ban Quý tế bày các lễ vật, lễ phẩm lên các bàn thờ như sau:

     – Bàn thờ Thần: 02 bình hoa, 01 đĩa trái cây, 09 cái ly, 01 tô nước lã.

     – Bàn thờ Hội đồng: 01 mâm xôi, 01 mâm trái cây, 03 cái ly, trà, rượu.

     – Bàn chấp sự nội (bàn nội nghi): bàn nội nghi được đặt trước bàn Hội đồng ở gian giữa trong chánh tẩm có các lễ phẩm, lễ vật như: 01 mâm xôi, 01 mâm trái cây, 01 chai rượu, 01 bình trà, 01 lọ hoa, 01 bát hương, 04 cây đèn cầy và 03 cái ly.

      Phía trước bàn thờ Hội đồng đặt một con heo trắng nằm úp, đầu quay vào trong, miệng ngậm cặp nến, trên lưng có vẽ vết son từ đỉnh đầu đến đuôi heo. Hai bên heo trắng còn có 03 mâm lễ vật khác là mâm ế mao huyết gồm chén huyết và lông heo cùng 01 tấm thớt, 01 con dao. 02 mâm đầu heo luộc cùng 01 chén muối.

     – Bàn chấp sự ngoại (bàn ngoại nghi): bàn ngoại nghi được xếp đặt ở gian giữa nhà võ ca đối diện với bàn thờ Thần có các lễ phẩm, lễ vật sau: 01 đĩa trái cây, 01 đĩa bánh, 01 chai rượu, 01 bình trà, 01 lọ hoa, 01 bát hương, 04 cây đèn cầy và 06 chén chung. Ngoài ra, ở dưới đất góc bên trái của nhà võ ca, Ban Quý tế còn trải chiếu xếp đặt các phẩm vật cúng cô hồn gồm có: 06 cái ly, 06 cây đèn cầy, 01 bình hoa, 01 lư hương, 01 đĩa vàng mã, 01 tô muối, 01 tô gạo, 01 đầu heo luộc cùng dao thớt, 01 mâm xôi, 01 mâm trái cây, 01 thúng bún, 01 đĩa thịt heo luộc nguyên miếng, 17 đĩa thịt heo luộc xắc nhỏ có để thêm trong đĩa một ít muối, 17 đĩa bánh bò, 01 chai rượu, 01 bình trà, 35 bộ (chén, đũa, ly).

     – Bệ thờ Thần Nông: Ở bệ thờ Thần Nông bày cúng 01 mâm xôi, 01 mâm bún, 01 mâm trái cây, 01 mâm đầu heo luộc, 01 đĩa thịt heo luộc, 01 chén muối, 01 chén gạo, 01 chai rượu, 01 bình trà, 01 lư hương, 02 cây đèn cây cầy và 06 bộ (chén, đũa, ly).

     – Miếu Ngũ phương và ông Hổ: tại đây mỗi nơi cũng bày cúng 01 đĩa bánh bò, 01 đĩa thịt luộc, 01 cặp đèn cầy cùng 03 cái ly.

     Vào lễ, đội lỗ bộ triển khai hai hàng dọc trang nghiêm ở gian Tả ban và Hữu ban mỗi hàng 08 người. Tiếp theo đội lân múa chúc tụng. Từ ngoài võ ca đội lân múa và tiến vào chánh tẩm vòng qua bàn thờ Thần rồi trở ra võ ca theo chiều từ phải qua trái (ngược chiều kim đồng hồ). Múa đủ 03 vòng đội lân dừng lại, nhạc lễ trỗi lên, Ban Quý tế cùng các lễ sinh tựu vị trước bàn ngoại nghi. Ban Quý tế mặc áo dài khăn đóng gồm: Hội trưởng áo màu vàng khăn vàng, hội phó áo đen khăn đen, chánh tế áo đen khăn đen, chánh bái và bồi bái áo xanh khăn đen. Lễ sinh có 06 người đều là nam gồm: 01 cặp xướng (cặp thài) mặt áo xanh dương đội mão, 01 cặp đăng, 01 cặp hương mặt áo xanh xám sọc đỏ. Xong đoạn nhạc, hương lễ dẫn lễ sinh tiến vào bàn thờ Thần lần lượt thắp hương và hầu lễ. Riêng lễ sinh quay trở lại bàn ngoại nghi thực hiện nghi tế Thần.

     Trống nhạc lại nổi lên, các lễ sinh và Ban Quý tế lần lượt tiến hành dâng tuần hương theo lời xướng của cặp thài. Trong tiếng trống, tiếng nhạc rập rìng lễ sinh chân vẽ chữ “tâm” hoặc đi bụa thực hiện nghi thức từ bàn ngoại nghi đến bàn nội nghi. Trước khi hiến lễ phải xây tứ tượng hoán vị ở bốn hướng, dứt nhịp với bài thài ở bước cuối cùng rồi trao lễ phẩm cho chánh bái và bồi bái dâng lên bàn thờ.

     Xong tuần hương tiến hành dâng ế mao huyết cho vị chánh bái và bồi bái ngửi, nhằm chứng minh là vật cúng tế thanh khiết. Nghi ế mao huyết kết thúc, đội lỗ bộ di chuyển chéo nhau từ trong chánh tẩm ra bàn ngoại nghi. Đi hai vòng thì dừng lại ở võ ca theo hai hàng dọc.

       Tiếp theo cặp thài tiếp tục xướng và dàn nhạc đệm theo để vị chánh bái và bồi bái thực hiện nghi thức quán tẩy (rửa mặt), các thành viên khác thực hiện nghi thức kích thác (đánh mõ), nghi thức khởi chiêng (đánh chiêng), nghi thức khởi cổ (đánh trống), nghi thức chinh cổ tề minh (đánh chiêng và trống).

     Tiếp theo thực hiện nghi thức dâng 03 tuần rượu. Dâng xong tuần rượu thứ nhất thì tiến hành tấu chúc văn (sớ). Sớ viết bằng mực Tàu màu đen trên giấy hồng đơn, chữ quốc ngữ.

     Tấu chúc văn xong cặp thài xướng để tiếp tục thực hiện dâng 02 tuần rượu còn lại. Dâng xong tuần rượu, vị hội trưởng đem rượu cho vị chánh bái, bồi bái niếm, đồng thời trở vật tế là heo trắng từ nằm úp sang nằm ngửa và dùng một dao nhỏ cắm vào con heo.

     Tiếp theo tuần rượu là tuần trà. Dâng trà xong thì tiến hành hóa sớ và vàng mã. Song song đó, vị Hội trưởng đem rượu lại cho vị chánh bái và bồi bái nhẫm. Hóa sớ xong thì truyền lệnh bãi hầu. Đội lỗ bộ lần lượt tiến vào chánh tẩm trả binh khí về vị trí cũ, tất cả các thành viên đồng bái, nghi chánh tế kết thúc. Chương trình văn nghệ tiếp tục sau khi kết thúc nghi chánh tế.

     – Nghi hồi sắc: sáng ngày 16/2, Ban Hội đình tiếp tục tề tựu về đình để lo công việc tiếp khách đãi đằng. Đến 10 giờ thì tiến hành nghi hồi sắc. Nghi hồi sắc trình tự diễn ra cũng như nghi thỉnh sắc.

     – Nghi tống khách: khi đoàn hồi sắc trở về thì tổ chức nghi Tống khách. Một mâm lễ vật được bày ra trước sân, Ban Quý tế thắp hương khấn nguyện và tạ ơn các vị thần linh đã phò trợ cho bá tánh bình an sung túc, lễ hội suôn sẻ tốt đẹp; cảm ơn tất cả quan khách và bà con dân làng đã về tham gia lễ hội, cầu mong những điều tốt đẹp ở năm sau. Lễ hội Kỳ yên kết thúc, đình Hiệp Mỹ trở lại không khí yên tĩnh thường nhật và chờ đón lễ hội năm sau.

3. Kết luận

     Lễ hội Kỳ yên ở đình Hiệp Mỹ có trên 100 năm nay là lễ hội truyền thống đặc sắc còn bảo lưu nhiều nghi tiết của lễ hội Kỳ yên đình làng Nam Bộ trước đây. Lễ hội đã quy tụ đông đảo bà con tham gia một cách tự nguyện. Những cư dân di cư đến đây đã tìm cách thích nghi với điều kiện xã hội mới, làm sao vừa có thể phát huy được thế mạnh của những yếu tố văn hóa truyền thống mang theo, đồng thời thích ứng môi trường, cảnh quan mới nhằm tạo cho mình một thế bình ổn trong sự tồn tại và phát triển. Bên cạnh đó, lối sống, đạo đức xã hội, các sinh hoạt văn hóa của cộng đồng đều là những hiện tượng đã được xã hội hóa thông qua sự chuyển giao và chia sẻ từ thế hệ này sang thế hệ khác, sự tán đồng, tiếp thu tập thể. Điều này có thể thấy rất rõ trong lễ hội Kỳ yên đình Hiệp Mỹ: nguồn kinh phí tổ chức, lễ vật dâng cúng, thành phần phục vụ, thành phần tham gia tất cả đều tham dự tự nguyện tạo nên lễ hội và trở thành phong tục của địa phương, của lễ hội.

     Lễ hội Kỳ yên đình Hiệp Mỹ có những đặc điểm riêng gắn liền với lịch sử, tín ngưỡng, phong tục tập quán của cư dân vùng đất Hiệp Mỹ – Cầu Ngang. Biểu hiện cụ thể tại đình Hiệp Mỹ là phối tự nhân thần Lê Tấn Sĩ một nhân vật lịch sử đã hy sinh trong cuộc kháng chiến chống Pháp. Vì vậy, vào ngày lễ Kỳ yên, mọi người đến đây ngoài việc đặt niềm tin vào các nhiên thần mà theo họ là thiêng liêng, cần phải suy tôn, tin tưởng và là điểm tựa tinh thần để có thể thỉnh cầu, bày tỏ ước muốn, cầu mưa thuận gió hòa, mùa màng tốt tươi, an khang thịnh vượng thì còn thể hiện đạo lý “uống nước nhớ nguồn”.

     Nhìn chung, lễ hội Kỳ yên ở đình Hiệp Mỹ là lễ hội giàu tính nhân văn, sáng tạo đã trở thành một sinh hoạt văn hóa mang đậm tính truyền thống và là nhu cầu thiết yếu trong đời sống tâm linh của nhân dân trong vùng. Lễ hội góp phần tạo ra đời sống tinh thần phong phú, lành mạnh, củng cố bền vững khối đoàn kết cộng đồng dân tộc tại địa phương.

     Ngày nay, trong sự phát triển của nền kinh tế tri thức, sự hội nhập và cạnh tranh với các nền kinh tế trên thế giới, văn hóa truyền thống Việt Nam là nguồn nội lực quan trọng thúc đẩy sự phát triển xã hội. Việc sưu tầm, bảo tồn và phát huy lễ hội Kỳ yên đình Hiệp Mỹ là cần thiết có ý nghĩa thiết thực trong đời sống xã hội đương đại, góp phần xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến đậm đà bản sắc dân tộc.