Đồng Nai là vùng đất giàu truyền thống văn hóa. Những sắc thái văn hóa được tạo dựng qua nhiều thời kỳ của nhiều cộng đồng dân cư. Thời tiền, sơ sử Đồng Nai được biết đến với những di chỉ khảo cổ nổi tiếng, nhiều bộ sưu tập hiện vật độc đáo. Những tộc người sinh sống lâu đời, như: Mạ, Chơro, S’tiêng, Kh’mer... vẫn còn bảo lưu những nét riêng trong tín ngưỡng dân gian và các lễ hội dân gian. Thời kỳ khai phá cách đây trên 3 thế kỷ, Biên Hòa - Đồng Nai tiếp nhận các luồng dân cư từ các nơi khác đến tạo lập cuộc sống.
Cùng với Nam bộ, vùng đất mới này trở nên sôi động hơn với sự phát triển kinh tế, xã hội mạnh mẽ. Cộng đồng người Hoa đến sinh sống tại Biên Hòa đã góp phần cho vùng đất này phát triển và để lại những giá trị trong kho tàng di sản văn hóa của Đồng Nai. Có thể nói, tính chất mở của vùng đất mới, trầm tích văn hóa của thời kỳ xa xưa trên nền của văn hóa tộc người bản địa và sự xuất hiện của cộng đồng dân cư đến khai khẩn cách đây 300 năm đã làm nên một bức tranh sinh động, đa sắc màu của văn hóa Biên Hòa xưa - Đồng Nai nay.
Trong năm 2015, Nhà xuất bản Đồng Nai đã ấn hành những tác phẩm nghiên cứu về lịch sử - văn hóa Đồng Nai rất bổ ích. Trong đó có công trình: Miếu thờ và lễ hội làm chay ở Biên Hòa của tác giả Nguyễn Thị Nguyệt - hội viên Hội Văn nghệ dân gian Việt Nam. Sách gồm 250 trang, có 74 ảnh, sơ đồ minh họa. Đây là công trình nghiên cứu trong nhiều năm của tác giả trong quá trình thực hiện luận văn cao học và tiếp tục làm nghiên cứu sinh. Nội dung sách đề cập khá phong phú: Người Hoa ở Biên Hòa; nghề thủ công của người Hẹ; miếu Tổ sư và các miếu vệ tinh của bang Hẹ Biên Hòa; từ tín ngưỡng thờ Tổ sư đến tín ngưỡng Thiên Hậu; lễ hội làm chay; yếu tố văn hóa và biến đổi qua lễ hội làm chay...
Không ồn ào hay nổi bật như các lễ hội khác ở Đồng Nai, lễ hội Làm chay của người Hoa ở Biên Hòa vẫn thu hút và hấp dẫn người dân khắp các địa phương tham gia theo một cách rất riêng.
Theo từ điển Văn hóa dân gian của Vũ Ngọc Khánh, Phạm Minh Thảo và Nguyễn Vũ thì “Làm chay: lễ tục… cúng giải oan, siêu thoát cho linh hồn, trừ trùng, cầu cho người sống khỏe mạnh”. Đây là một trong những lễ hội có quy mô, 3 năm tổ chức 1 lần, diễn ra từ ngày 10 đến 13-6 âm lịch hằng năm tại Thiên Hậu cổ miếu (di tích miếu Tổ sư) ở P.Bửu Long (TP.Biên Hòa) nhằm tưởng nhớ tổ nghề, tạ ơn thần linh, cầu nghề nghiệp, cầu an cho dân làng thoát khỏi dịch bệnh, cầu siêu cho các vong linh, linh hồn đã khuất trong thời gian qua.
Về nguồn gốc, trong tác phẩm Miếu thờ và lễ hội Làm chay của người Hoa ở Biên Hòa, TS Nguyễn Thị Nguyệt, Phó chủ tịch Hội Văn học nghệ thuật Đồng Nai cho rằng, lễ hội có nguồn gốc rất đa dạng, có nhiều truyền thuyết được lưu truyền. Tương truyền, lễ hội Làm chay đã có từ lâu ở Trung Quốc. Vào một dạo, dịch bệnh xảy ra trong vùng, rất nhiều người chết, người ta phải mời pháp sư đến lập trai đàn cúng cầu an, xin bà Thiên Hậu và các vị thần che chở, phù hộ, ban phúc cho dân làng. Sau đó, dân làng đã thoát khỏi nạn dịch, mùa màng bội thu, cuộc sống yên vui. Bởi vậy, sau khi đến định cư ở Đồng Nai, người Hoa bang Hẹ cứ theo tục cũ mà tổ chức lễ hội 3 năm 1 lần.
Có truyền thuyết lại cho rằng, cách nay khoảng 150 năm, ở vùng Bửu Long có nạn dịch tả. “Bà” nhập đồng vào ông Tào Khương cho biết phải có người lên núi hái đủ 100 vị thuốc lá về trị bệnh cho dân làng, người ta đã làm theo và trong làng hết bệnh dịch. Tại Thiên Hậu cung (Hội quán của người Hẹ ở P.Hòa Bình, TP.Biên Hòa) vẫn còn lưu 100 cây xăm nói về 100 vị thuốc do bà Thiên Hậu linh ứng chỉ dạy trị bệnh. Từ đó, người dân có ai bị bệnh đều đến Thiên Hậu cung cầu xăm, xin thuốc. Tuy nhiên, căn cứ vào bản dịch của 100 vị thuốc, một số vị thuốc không hoàn toàn là thuốc trị bệnh mà chủ yếu là tâm bệnh, là sự thể hiện niềm tin, lòng thành kính sẽ đem lại sự khỏe mạnh.
Cũng có truyền thuyết về thời kỳ chống Pháp (năm 1946), vùng đất Bửu Long là nơi trú ẩn của một số cán bộ Việt Minh. Chính nơi đây thường xuyên diễn ra những trận càn của quân địch, chúng chém giết rất nhiều người trong khu vực này (ông Khoan bị bắn chết ngay trước miếu Thiên Hậu, ông Ba Tiền bị Pháp chặt đầu nay có am thờ ở gần UBND P.Bửu Long). Bởi vậy, lễ hội Làm chay đáo lệ 3 năm 1 lần để cúng các chiến sĩ trận vong.
Chùa Bà Thiên Hậu còn được gọi là chùa Bà (Chợ Lớn) của người Hoa tọa lạc tại số 710 Nguyễn Trãi, Quận 5, TP.HCM. Bà con người Hoa còn gọi là “Phò Miếu”, tên chữ Hán là Thiên Hậu Miếu. Chùa do nhóm người Hoa Quảng Đông xây dựng vào khoảng thập niên 60 của thế kỷ XVIII, lúc đầu chỉ là một ngôi miếu và đã trải qua 4 lần trùng tu (theo thứ tự thời gian: 1800, 1842, 1890 và 1916) mới có được quy mô bề thế như hiện tại. Chùa Bà Thiên Hậu là một trong các ngôi chùa lớn và đẹp nhất của hơn 30 ngôi chùa Hoa ở TP.HCM. Chùa thờ Nữ thần Thiên Hậu. Dựa theo truyền thuyết được ghi trên tấm bia đá đặt ở chùa, bà sinh vào thời Tống, niên hiệu Kiến Long thứ nhất (960), là con thứ 6 của gia đình họ Lâm ở huyện Bồ Điền, tỉnh Phúc Kiến, Trung Quốc. Khi mới lọt lòng mẹ, bà đã tỏa ánh hào quang và hương thơm. Lớn lên bà thường cưỡi thảm bay lượn trên biển và du ngoạn nhiều nơi. Đến niên hiệu Ung Hy năm thứ 4 (987), bà từ giã cỏi trần, mới 27 tuổi và trở thành hiển linh. Đời Nguyên bà được phong là Thiên Phi, đến đời Thanh vua Khang Hy gia phong làm Thiên Hậu. Và danh hiệu Thiên Hậu tồn tại mãi cho đến nay.
Năm nay, lễ hội Làm chay diễn ra tại di tích miếu Tổ Sư - chùa Bà Thiên Hậu diễn ra với cả phần lễ và phần hội. Trong đó phần lễ có: rước Thánh vị tọa kiệu xuất hành đến các miếu trên địa bàn P.Bửu Long gồm: miếu Cây Quăn, miếu bà Tiên cơ nương nương, miếu Bát công thổ địa; cung thỉnh chư thiên, thánh thần về dự lễ Làm chay; lễ cầu an, phóng sinh. Một trong những nghi thức được nhiều người quan tâm là xô giàn kết lễ làm chay. Tất cả lễ vật trên giàn được xô xuống và phân phát hết cho người dân, sau đó thực hiện lễ đốt hình ông Tiêu.
Đi cùng với phần nghi lễ, phần hội diễn nhiều hoạt động biểu diễn nghệ thuật, hát cải lương sôi nổi, xuyên suốt các ngày làm lễ. Đặc biệt, các đoàn lân đã tổ chức những hoạt động diễu hành trên tuyến đường Huỳnh Văn Nghệ, biểu diễn trong sân di tích thu hút đông đảo người dân tham gia. Ban tổ chức lễ hội đã ghi hình tất cả các nghi thức, nghi lễ, giới thiệu rộng rãi trên fanpage của di tích để những người ở xa không có điều kiện đến miếu có thể xem và tham dự lễ trực tuyến.
