Mặc dù là lễ hội truyền thống với quy mô làng, nhưng lễ hội rước pháo Đồng Kỵ (xã Đồng Quang, thị xã Từ Sơn) diễn ra từ mùng 4, 5, 6 tháng Giêng (Âm lịch) là một trong những lễ hội giàu bản sắc truyền thống của vùng đất Bắc Ninh, khởi đầu cho mùa xuân mới hàng năm. Năm nay, do đại dịch Covid-19 tiếp tục diễn biến phức tạp, theo chỉ đạo của Thủ tướng Chính phủ, Bộ Văn hóa - Thể thao và Du lịch nên chính quyền địa phương không tổ chức hội rước pháo Đồng Kỵ.

Lễ hội gắn liền với sự tích về Đức thánh Thiên Cương ra quân đánh giặc Xích Quỷ. Theo dân gian truyền lại, thời vua Hùng có ông Cương Công, con trai ông Kinh Bắc quận vương, có công dẹp giặc Xích Quỷ, được vua phong là Thiên Cương. Trên đường dẹp giặc, Thiên Cương đã về Đồng Kỵ tuyển quân chọn tướng. Vào ngày mùng 4 tháng Giêng, ông ra lệnh xuất quân đánh giặc. Thiên Cương chia quân làm 4 tốp và giao cho 4 tướng chỉ huy. Trong buổi xuất quân, mọi người tổ chức đốt pháo hò reo, tạo không khí náo nhiệt, hào hùng để động viên quân sĩ. Khi dẹp giặc xong, Thiên Cương trở về Đồng Kỵ mở hội ăn mừng. Để nhớ ơn Thiên Cương, làng Đồng Kỵ đã thờ ông làm thần Hoàng làng tại đình và hàng năm mở hội thi đốt pháo, tái hiện ngày Đức thánh Thiên Cương ra lệnh xuất quân đánh giặc.

Hàng năm, làng Đồng Kỵ sẽ chọn 4 người bước sang tuổi 50 ở mỗi giáp, làm 4 vị tướng xuất quân đánh giặc (gọi là Quan đám đỏ). Mỗi vị tướng có trách nhiệm tổ chức quân cũng như làm ra những quả pháo từ nhỏ đến to, quả nhỏ (pháo tư) dài khoảng 5m, quả lớn nhất (pháo nhất) có thể đến 15m, hình quả pháo là hình trụ tròn, đường kính có thể lên tới hơn 1m.

Hai quả pháo được làm bằng gỗ, sơn son thếp vàng, dài 6m, đường kính hơn 60cm.

Trên thân pháo Nhất, pháo Nhị chạm trổ hình long, lân, quy, phượng sơn son thếp vàng với mong muốn năm mới mưa thuận gió hòa. Tất cả đều được làm ra từ bàn tay tài hoa của những người thợ Đồng Kỵ.

20h tối Giao thừa là lễ chạy quan đám, dựa theo cuộc tổng động viên quân lính đánh giặc xưa kia. Ngày mùng 3 là lễ rước vua về làng. Mùng 4 là lễ rước pháo ra đình để hội quân, sau lễ thờ Thành Hoàng làng là phần hấp dẫn nhất của lễ hội là đốt 4 quả pháo (để khích lệ tinh thần quân lính xưa kia).

Do pháo quá lớn dễ gây nguy hiểm nên hiện nay, thực hiện theo quyết định của Chính phủ về cấm đốt pháo từ năm 1994, các hình thức của lễ hội đã thay đổi ít nhiều, không còn hội đốt pháo nữa, pháo hiện tại cũng chỉ là pháo giả dùng cho lễ hội.

Sau hội đốt pháo sẽ là lễ xuất quân. Các ông quan đám sẽ được công trên vai bởi những chàng trai đang độ sung sức làm động tác múa như muốn cổ động tinh thần quân lính và như chào tạm biệt nhân dân đi đánh giặc. Đây là một phong tục hay vẫn đang được duy trì và phát huy.

Hàng trăm người tham gia lễ rước kéo dài chừng hai tiếng, trải qua nhiều nghi thức từ Nhà truyền thống đến đình làng.

Trước đây, khi Nhà nước chưa cấm đốt pháo, mỗi mùa Tết đến xuân về, làng Đồng Kỵ không ngớt tiếng pháo, người người làm pháo, nhà nhà làm pháo. Pháo nhà nào càng lớn, càng nổ to thì càng hứa hẹn một năm nhiều may mắn, tài lộc.

Lễ hội rước pháo Đồng Kỵ được tổ chức trong khuôn viên đình, chùa và đền của làng dựng ở phía Đông Bắc nằm bên bờ sông Ngũ Huyện Khê. Đây là những kiến trúc tín ngưỡng tôn giáo cổ kính và tôn nghiêm của làng Đồng Kỵ, một làng Việt cổ xưa mang đậm chất quê tiểu nông đa canh, đa nghề điển hình của xứ Bắc Ninh - Kinh Bắc.

Về với lễ hội Đồng Kỵ, quý khách có dịp được chiêm ngưỡng các công trình đình, chùa cổ kính, hòa nhập với các hoạt động tâm linh tín ngưỡng và văn hóa dân gian đặc sắc, đồng thời có dịp chứng kiến quá trình đô thị hóa tiêu biểu của một làng tiểu nông điển hình của Bắc Ninh nhưng vẫn giữ được bản sắc văn hóa truyền thống với các lễ nghi và sinh hoạt tâm linh, văn hóa được thể hiện tập trung trong ngày lễ hội.