Đêm ngày 26-2 (tức 11 âm lịch tết Mậu Tuất), hàng nghìn người dân, thanh niên nam nữ của xã Tứ Xã và các vùng lân cận đã tụ hội về miếu Trò để xem lễ hội Trò Trám - lễ hội độc đáo của người dân xóm Trám, xã Tứ Xã (huyện Lâm Thao) được tổ chức hằng năm vào đêm 11 và ngày 12 tháng Giêng âm lịch.
Năm nay lễ Mật hay còn được gọi là lễ hội “linh tinh tình phộc” được thực hiện đầu tiên vào nửa đêm ngày 11, rạng sáng ngày 12 tháng Giêng (âm lịch) tại miếu Trò. Sau lễ tế (bắt đầu vào lúc 23 giờ) do các cụ cao tuổi trong làng thực hiện đến đúng 0 giờ (ngày 12 tháng Giêng). Sau đó, cụ thủ từ miếu Trò thắp hương và rước "nõ nường" - hai vật tượng trưng cho giới tính nam và nữ (được làm bằng gỗ, sơn màu đỏ) thờ trong miếu Trò và trao cho đôi nam nữ đã được chọn từ trước. Tiếp đó, một người nam đóng khố, cởi trần, đầu chít khăn đỏ, cầm "nõ"; một người nữ mặc yếm đỏ, váy thâm, đầu vấn khăn, cầm "nường". Sau khi làm lễ khấn thần miếu xong, cụ chủ tế hô ba lần khẩu lệnh "Linh tinh tình phộc!". Lúc này, tất cả đèn, nến đều tắt. Sau mỗi câu "Linh tinh tình phộc", đôi nam nữ chạm mạnh "nõ nường" vào nhau. Người xưa quan niệm, nếu cả 3 lần, hai vật này chạm đúng vào nhau thì năm đó dân làng sẽ gặp nhiều may mắn, sản xuất, chăn nuôi... thu được nhiều thắng lợi.
Trong đêm tối, chủ tế nghe cạch đủ ba tiếng đèn sáng lại, gọi là phút thiêng, dập chiêng trống để mừng và kính cáo với thần linh, thiên địa biết lễ mật đã thành công. Chủ tế dẫn đầu đám trò chạy quanh miếu ba vòng theo ngược chiều kim đồng hồ, theo sau là dân làng, vừa chạy vừa hú, vừa gõ dùi vào mẹt để đuổi ma quỷ, trừ hiểm họa cả năm cho dân làng. Cuối cùng là đến mục “Tháo khoán”. Theo phong tục trước kia, vào giờ “Tháo khoán”, ở ngoài rừng trám các đôi trai gái và dân làng được tự do mọi chuyện và nữ phải giữ một vật dụng của nam để làm tin. Cô nào có thai trong dịp đó là lễ hèm của làng thành công, đem lại điều may mắn cả năm cho gia đình và toàn phường và phường sẽ có những phần thưởng hậu hĩnh.
Ngày nay, tục “Tháo khoán” không còn, chỉ là hò reo vui vẻ nhưng tín ngưỡng phồn thực vẫn được tôn vinh và trở thành linh thiêng, chứa đựng ý niệm tốt đẹp, nguyện vọng tha thiết cầu mong sự phồn vinh cho muôn loài và con người của cư dân nông nghiệp. Bà Hoàng Dung ở Hải Phòng chia sẻ: “Nghe kể thì nhiều, nhưng tôi chưa bao giờ được xem. Năm nay tôi rủ thêm một số người bạn sắp xếp công việc về một chuyến để dự lễ. Tuy không còn tục “Tháo khoán” nhưng chúng tôi vẫn rất thích thú với lễ hội Trò Trám tại đây”.
Sang ngày hôm sau (12 tháng Giêng) sẽ tiếp tục diễn ra các các trò như: Đi cày, cấy lúa, câu cá, đánh lờ, dệt lụa, cung bông, thợ mộc, mua xuân - bán xuân và dạy học được trình diễn tại sân miếu Trò. Chính người dân Tứ Xã tham gia diễn trò “Tứ dân chi nghiệp”, còn gọi là “Bách nghệ khôi hài” - một màn kịch dân gian vui nhộn khắc họa bốn nghề chính trong đời sống (sĩ, nông, công, thương) với những làn điệu dân ca riêng biệt của vùng quê Đất Tổ, phản ánh sự gắn kết con người với cuộc sống lao động, ca ngợi tình yêu hạnh phúc lứa đôi. Khi diễn trò, trai gái hát đối nhau những câu đầy ẩn ý, vui nhộn gần gũi với đời sống sinh hoạt thường ngày của người dân.
Tiếp đến là lễ rước lúa "thần" cầu cho mưa thuận gió hòa, mùa màng tươi tốt. Những bông lúa thu hoạch từ vụ trước thờ trong miếu được lấy ra rước đến đền Xa Lộc, nơi thờ vị tướng thời Trần có tên là Phùng Lân Hổ, sau đó tiếp tục rước xung quanh làng. Trong khi rước lúa trên đường làng, các trò diễn tiếp tục được thực hiện tạo không khí vui nhộn khắp cả làng. Cuối cùng là lễ cúng thập bái thực hiện tại miếu Trò để kết thúc hội.
Ông Bùi Đại Nghĩa - Phó Chủ tịch UBND xã Tứ Xã cho biết: “Năm nay lễ hội Trò Trám không tổ chức quy mô lớn nhưng vẫn đảm bảo giữ gìn nét văn hóa truyền thống của địa phương. Về phần lễ hội chính, lễ hội cổ xưa vẫn được thực hiện như truyền thống, các hoạt động vui chơi, giải trí, thể thao quần chúng diễn ra an toàn, vui tươi, thu hút đông đảo người dân và du khách”.
Lễ hội Trò Trám là lễ hội đặc sắc của người Việt ở vùng trung du Bắc bộ, mang đậm giá trị văn hóa truyền thống và dấu ấn của nền văn minh lúa nước. Lễ hội không chỉ mang lại không khí vui tươi, phấn khởi tạo động lực thi đua sản xuất đầu xuân của người dân mà còn quảng bá nét đẹp văn hóa truyền thống trên vùng Đất Tổ với du khách thập phương.
