Núi Bà Đen được mọi người đặt tên là Nóc nhà Đông Nam Bộ. Bên cạnh đó, ngọn núi này xoay quanh nhiều câu chuyện tín ngưỡng được bà con truyền tai nhau từ đời này sang đời khác. Linh Sơn Thánh Mẫu là vị thần hộ trì Tam Bảo, được thờ chính trên Núi Bà. Có rất nhiều truyền thuyết kể về xuất thân của Bà được người đời kể đi kể lại.
Trong quyển "Sự tích Thánh Mẫu Phật Bà Tây Ninh" có kể lại, trước kia, một viên quan trấn thủ vùng chân núi Một đến khai hoang vùng đất này. Ông ta có 2 người con, một trai, một gái. Thạch Biên, Thạch Nương lần lượt là tên của con trai và con gái của ông ấy. Cô con gái thường được mọi người là Đênh. Nàng Đênh đã xin theo nhà sư Trừng Thanh học đạo khi ông đến lưng chừng núi Một dựng chùa, thờ Phật và hoằng pháp độ sanh. Sau một thời gian, thấy nàng Đênh xinh đẹp, quan trấn thủ Trảng Bàng cho người mai mối xin cưới cho con trai. Tuy nhiên, nàng lại không đồng thuận mối lương duyên này nên đã bỏ nhà ra đi trong lúc gia đình hai bên đang chuẩn bị lễ cưới. Mọi người đồn đoán rằng nàng Thạch Nương đã bị hổ dữ vồ ăn thịt nên gia đình đã mai táng và lập mộ cho nàng dưới chân núi. Từ đó, người dân địa phương gọi ngọn núi Một là núi Bà Đênh, đọc dần thành Bà Đen.
Dù có nhiều bí ẩn về truyền thuyết tiền thân của Bà nhưng đối với người dân sinh sống ở Tây Ninh thì Linh Sơn Thánh Mẫu vẫn là hình tượng đại diện cho người phụ nữ Nam Bộ hiền lành, thủy chung và chịu thương chịu khó. Điều này góp phần làm sáng địa danh Tây Ninh cũng như là sự ra đời của Lễ Vía Bà Linh Sơn Thánh Mẫu (Lễ Vía Bà).
Đặc biệt khi nói đến núi Bà Đen người ta nghĩ ngay đến Điện Bà hay Linh Sơn Tiên Thạch Động. Điện Bà ở độ cao 225m, khu vực này có chùa Thượng (chùa Bà, lên cao nữa có chùa Hang, chùa Hoà Đồng, chùa Quan Âm. Điện Bà thờ Bà Đen- Linh Sơn Thánh Mẫu, hiển linh với các huyền thoại về Sự tích Nàng Đênh, truyền thuyết Lý Thị Thiên Hương…được truyền tụng trong nhân dân. Tương truyền rằng khi Chúa Nguyễn Ánh bị thất thế trong cuộc chiến với quân Tây Sơn, Linh Sơn Thánh Mẫu đã hiển linh báo mộng để cứu giúp ngài và binh sĩ, khi vua Gia Long lên ngôi, tưởng nhớ công ơn cứu giúp của bà, đã sai Tả quân Lê Văn Duyệt lên núi làm lễ sắc phong và tạc tượng Bà thờ ở một hang đá trên núi gọi là Điện Bà. Bên cạnh Linh Sơn Thánh Mẫu, Chùa Bà Đen còn thờ tự Phật Thích Ca, Bồ Tát Di Lặc, Bồ Tát Quan Âm, Tiêu Diện, Thập Bát La Hán cùng nhiều vị Bồ Tát khác ở khu vực chánh điện. Hàng năm diễn ra các lễ hội văn hoá của tỉnh: Hội xuân núi Bà, lễ hội cách mạng Động Kim Quang, Đặc biệt là Lễ vía Bà Linh Sơn Thánh Mẫu…thu hút hàng triệu lượt khách trong và ngoài nước về tham dự.
Du khách đến dự Lễ Vía Bà Linh Sơn Thánh Mẫu (nguồn internet)
Lễ vía Bà Linh Sơn Thánh Mẫu được tổ chức trong 3 ngày bắt đầu từ ngày mùng 4 và kết thúc vào trưa ngày mùng 6 tháng 5 (âm lịch) hàng năm, vừa tuân thủ những nghi thức của lễ hội Phật giáo, lại vừa mang dáng dấp lễ hội dân gian và được lưu truyền bởi các sư trên chùa núi Bà Đen. Phía trong nơi chính điện là tượng Bà Đen cùng các bàn thờ Tứ vị Sơn thần và các cô, cậu đứng hầu hai bên. Tượng Bà Đen là dáng hình một người phụ nữ mang nét quý phái, vương giả ngồi trên ghế, một tay đặt tên ghế, một tay đặt trên đầu gối, úp xuống; một tay để ngửa, cầm một chiếc quạt xoè trước ngực; đầu đội khăn, gợi lên hình ảnh một cô gái Nam Bộ. Những ngày Lễ vía Bà Linh Sơn Thánh Mẫu khu vực các chùa núi bừng lên không khí hội hè dân gian. Khách hành hương thường mang theo hương, đăng, trà, quả để dâng cúng bà, đặc biệt là nhiều người đến từ các tỉnh bạn nhưng nhiều nhất là các tỉnh miền Tây Nam Bộ với những mâm hoa sen thơm ngát hái từ đồng ruộng quê nhà. Trên sân Điện những mâm quả được bàn biện đẹp mắt, đợi lượt vào dâng cúng; cũng có các nghệ nhân chuẩn bị sẵn những mâm vàng bạc được làm từ giấy trắng kim lấp lánh sắc bạc vàng, có nhiều hình ngọn tháp để phục vụ khách hành hương dâng cúng lên Bà. Nét đắc sắc của Lễ vía Bà Linh Sơn Thánh Mẫu là nghi thức dâng phẩm vật cúng bà được thể hiện dưới dạng cách điệu hoá bằng nghệ thuật được các nhà sư đi theo nhạc tấu, bài thài với các điệu Xuân, Nam và lối khua chân theo chữ “Tâm”, vừa uyển chuyển, vừa tôn nghiêm đầy tính ước lệ như những điệu múa tinh tế. Sau lễ cúng là chương trình văn cúng, biểu diễn nghệ thuật dân gian như múa bóng rỗi, múa dâng bông – dâng mâm, hát chập Địa -Nàng trước điện. Một khách hành hương sẽ đọc chúc văn cúng Bà trước bàn thờ Diệu trì Điện Mẫu. Bài chúc văn viết bằng chữ hán nhưng đọc bằng tiếng việt, đọc xong sẽ được hoá ngay trước Điện thờ…
Ảnh: Thầy sám chủ vị dẫn học trò lễ nữ dâng lễ vật trong Đại lễ Vía Bà Linh Sơn Thánh Mẫu (Lễ Vía Bà) (Nguồn internet)
Hiện nay Lễ vía Bà Linh Sơn Thánh Mẫu vẫn được duy trì các lễ xưa như: Lễ Hưng Tác; Lễ niêm hương khai chung bản, Lễ Khoa nghinh thần chủ; Lễ khoa tịnh trù; Lễ khoa lượt phát; Lễ tắm bà; Lễ trình thập (cúng dâng đồ bà); Lễ khai kinh nhiễu đàn, Lễ cúng ngọ; Lễ bái sám; Lễ khoa cấp thuỷ; Lễ đăng đàn chuẩn tế. Cùng với những hoạt động nghệ thuật dân gian trong suốt những ngày lễ đã làm cho quang cảnh Điện Bà thật nhộn nhịp và rất linh thiêng đã góp phần tạo nên đời sống văn hoá tinh thần phong phú đáp ứng nhu cầu văn hoá tâm linh của người dân Nam Bộ; Núi Bà Đen được xếp hạng là Di tích lịch sử và danh lam thắng cảnh tại Quyết định số 100 –VH/QĐ này 21/01/1989 của Bộ Văn hóa (nay là Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch). Lễ vía bà Linh Sơn Thánh Mẫu được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể tại Quyết định số 3325/QĐ-BVHTTDL ngày 04/9/2018 của Bộ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch. Lễ vía Bà Linh Sơn Thánh Mẫu được các sư thầy trên núi Bà Đen và các sư thầy đang trụ trì tại các chùa trên vùng đất Nam Bộ đều biết và hiểu rõ nhằm duy trì tường tồn theo thời gian.
